O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1.
Чўлпон. Асарлар. 1-жилд. – Т.: Akademnashr, 2016. 
2.
Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – T.: Fan. 2008. 
3.
Жабборов Н. Истиқлолга эврилган орзу // Гулистон, 2017. 1-сон.
 
 
QISSALARDA MILLAT MA‟NAVIYATINING BADIIY IFODASI 
 
A.Eshniyazova, 
 TDTU о
ʻ
qituvchisi 
Mustaqillik davri adabiyoti rivojiga о
ʻ
z qissalari bilan munosib ulushini qо
ʻ
shgan Normurod 
Norqobil asarlarida tabiat va inson munosabatlarining badiiy talqini, insonning о
ʻ
zligiga, taq-
diriga, diyonatga munosabati ziddiyatli ruhiy holatlarga bog‗lab tasvirlangan. Har bir yaratilgan 
badiiy asarda yozuvchining estetik ideali, aytmoqchi bо
ʻ
lgan gaplari, badiiy pafosi qahramonlar 
obrazida aks etadi. F.Dostoyevskiy о
ʻ
z xatlarida shunday yozgan edi: ―Butun asar davomida 
harakat qiluvchi qahramonlarning har biri yozuvchining sochilib ketgan ―men‖laridir. Ularning 
har biri о
ʻ
zida yozuvchining dardini, niyatini, armonini tashiydi‖
209
.
N.Norqobil yaratgan qissalarda qishloq odamlari hayoti, tog‗liklar tabiati, ularning tabiatga 
munosabati, tabiiy tuyg‗ulari tasviri bilan qorishiq holda ifodalangan. N.Norqobil qissalarida 
tabiat va hayvonot olamining chuqur bilimdoni va bu olam sinoatini teran anglab etgan yozuvchi 
sifatida gavdalanadi. Uning barcha qissalari mavzu va qahramonlar tanlanishiga kо
ʻ
ra rang-
barang, har bir qissada yozuvchining yangi qirralarini kashf qilish mumkin. Uning qissalarida 
209
Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского. – М.: 1972. – С. 301. 

---

213 
insoniyat va tabiat uyg‗unligi, hayvonot olamining turfaligi, yovvoyi tabiatning kо
ʻ
z ilg‗amas 
tomonlari, hayvonlarning ichki olami, inson va hayvon munosabatlari nozik tovlanishlari bilan 
о
ʻ
zbekona mehr-oqibat, tantilik qorishiq holatda tasvirlanadi. Qissalarida tabiat va inson 
munosabatlarining goh chigal, goh о
ʻ
yga toldiruvchi badiiy talqini insonning о
ʻ
zligiga, taqdiriga, 
diyonatga munosabati ziddiyatli ruhiy holat dinamikasi asosida aks ettiradi. N.Norqobil nabotot, 
jamodot va hayvonot olamining shaydosi, mohir tasvirchisi. Yozuvchining ―Ovul oralagan 
bо
ʻ
ri‖, ―Tog‗u toshlarda‖, ―Tog‗ odami‖, ―Belbog‗‖, ―Adadsiz azob‖, ―Oqbо
ʻ
yin‖, ―Qoyalar ham 
yig‗laydi‖ qissalarida tog‗ tabiati va tog‗ odamlarining hayoti о
ʻ
z aksini topadi. Uning qahra-
monlari tog‗day mag‗rur va viqorli, bir-biriga о
ʻ
xshamaydigan tog‗ polvonlari: Husan polvon 
(―Oriyat‖), Bozor polvon (―Sariq gul‖), Ernazar polvon (―Qoyalar ham yig‗laydi‖). Lekin ularni 
о
ʻ
zaro birlashtirib turadigan xususiyatlar kо
ʻ
p. Ular savodsizgina, qо
ʻ
polgina, gapning о
ʻ
ngu 
tersiga qarab о
ʻ
tirmasdan gapirib qо
ʻ
yaqoladigan bо
ʻ
lsa ham, har biri tog‗day salobatli va ulug‗-
vor asrlik toshlarga, mangu qoyalarga о
ʻ
xshaydi. Ular chayir, pishiq, bahaybat, ayni vaqtda 
kо
ʻ
ngli nozik, g‗ururi baland, millat, elat, qavm sha‘ni uchun jon berishga tayyor kishilar.
N.Norqobil qissalarida insoniyat va tabiat uyg‗unligi, hayvonot olamining turfaligi, yovvoyi 
tabiatning kо
ʻ
z ilg‗amas tomonlari, hayvonlarning ichki dunyosi, inson va hayvon munosabatlari 
nozik tovlanishlari bilan о
ʻ
zbekona mehr-oqibat, tantilik qorishiq holatda aks etadi. ―G‗animlar‖ 
qissasida Yoldor bо
ʻ
ri egasi о
ʻ
smir Safar vafot etganda fig‗on chekadi, Tolmas bobo vafot etgach 
esa qabriston uning qadrdon maskaniga aylanadi. ―Adadsiz azob‖ qissasida Oqquyruq Nodir 
cholni yuz beradigan ofatdan ogohlantiradi, egasining sо
ʻ
nggi nafasida yonida bо
ʻ
ladi, ayriliq 
azobiga dosh berolmaydi. ―Ovul oralagan bо
ʻ
ri‖ qissasida esa hayvonlar о
ʻ
rtasidagi mehr-oqibat, 
sadoqat insonlarga namuna bо
ʻ
larli darajada ekanligini kuzatamiz. Chо
ʻ
ngkalla о
ʻ
z juftini 
qutqarish yо
ʻ
lida barcha tо
ʻ
siqlarni engib о
ʻ
tishga tirishadi. ―Tog‗u toshlarda‖ qissasida Pahmoq 
va Panji sayoq, ―G‗animlarda‖ Yoldor bо
ʻ
ri va Sarvar о
ʻ
rtasidagi ichki nizolarning inson va 
tabiat mutanosibligining, insonning tabiat ustidan о
ʻ
z hukmronligini о
ʻ
tkazish payida bо
ʻ
lishi va 
hukmronlik nashidasining dо
ʻ
stona mehrga aylanishi (Sarvar va Yoldor) yoki insonni fojiaga olib 
kelishi mumkinligini (Panji sayoq va Pahmoq) ishonarli tasvirlaydi. 
―Qoyalar ham yig‗laydi‖ qissasida tog‗ odamlarining xarakter xususiyatlari, tog‗liklarga xos 
oriyat, g‗urur, milliy qadr-qimmat tushunchalari о
ʻ
zgacha badiiy talqinini topgan. Asarning bosh 
qahramoni Ernazar polvon butun umr davralarda bel ushlashib kurash tushib kelgan, kurash 
tushganda ham halol va tantilik, mardlikni e‘tiqodga aylantirgan. U yashashda, odamlarga 
bо
ʻ
lgan munosabatda bundan boshqa yо
ʻ
lni tan olmaydi. Ernazar polvonning hayotda о
ʻ
z aqidasi, 
qarashlari bor; о
ʻ
g‗il bola polvon bо
ʻ
lishi kerak, xushrо
ʻ
y bolalarni jini sevmaydi. ―Ul deganlari 
xarsangtoshday dag‗al bо
ʻ
lsa ekan, qizbetdan polvon chiqarmidi‖, deb о
ʻ
ylaydi.
Yozuvchi Ernazar polvon xarakteriga xos xususiyatlarini kashf etib boradi. ―Qishloqda 
yolg‗iz ugina о
ʻ
zini daraxtga, farzandlarini esa shoxlarga qiyoslardi. Shoxlar deganda о
ʻ
g‗illarini 
nazarda tutardi, qizlarini esa loaqal novdaga arzitmasdi. U qiz tomondagi nevaralarini kо
ʻ
pda 
о
ʻ
ziga yaqin olavermas, ularni о
ʻ
zga daraxt butoqlari deb hisoblaydi‖
210
. Halollik, mardlik – 
polvonning hayotiy aqidasi. U о
ʻ
z hovlisini Vatan, о
ʻ
zini esa shu Vatanning yо
ʻ
riqchisi deb 
biladi. Ernazar polvon о
ʻ
z oilasini sog‗lom chinorga qiyoslaydi. U chinorning hamma shoxlari 
bekam-u kо
ʻ
st tо
ʻ
g‗ri bо
ʻ
lishini, har bir odamning hayotdagi asosiy shiori ma‘naviy poklik 
bо
ʻ
lishini istaydi. Polvon – e‘tiqodini turmushiga emas, balki hayotini e‘tiqodiga moslab 
yashaydigan inson. Yozuvchining mahorati shundaki, qahramonni yashayotgan zamindan uzib 
qо
ʻ
ymaydi. Bugunning bag‗rida yashayotgan inson qanchalar о
ʻ
ziga xos va kuchli bо
ʻ
lmasin, 
bugunning nafasini his etib turishga majburligi asarda ishonarli kо
ʻ
rsatib berilgan. Otaning 
210
Норқобил Н. Тоғдаги ѐлғиз одам. Қиссалар ва ҳикоялар. – Т.: O‗zbekiston, 2011. – Б. 194 . 

---

214 
о
ʻ
g‗illaridan kо
ʻ
ngli tо
ʻ
q, chunki u farzandlariga harom luqma yedirmagan. Ammo hayot har 
doim bir tekis, tо
ʻ
la tо
ʻ
kis kechmaydi. Polvon о
ʻ
z naslida ota falsafasiga qarshi chiqadigan, uning 
qarashlarini, tutumlarini eskilik sarqiti deb biladigan, haromdan hazar qilmaydigan, otaga qо
ʻ
l 
kо
ʻ
tarishga qodir, farzand voyaga yetganini kech anglaydi. Ernazar polvon quvonchu shodlikla-
riga, dardlariga mangu qoyalar, tog‗lar hamnafas, hamdard edi. Yozuvchining topilmasi otaga 
qо
ʻ
l kо
ʻ
targan, oqpadar bо
ʻ
lgan farzandni tog‗lar, qoyalar kechirmaydi. О
ʻ
g‗il ota yuziga oyoq 
qо
ʻ
ydi, otaning hayotiy e‘tiqodini toptadi. Nobakor о
ʻ
g‗il otaga qо
ʻ
l kо
ʻ
tardi. Polvon hayotiy 
aqidasida bir lahzalik shubhaga berildi. Bu uning otalik о
ʻ
kinchi edi. О
ʻ
g‗ilning gunohiga mangu 
toshlar larzaga keldi va u toshlar orasida halok bо
ʻ
ldi. О
ʻ
g‗ilning gunohini, otaning sо
ʻ
ngsiz 
iztirobini tog‗lar о
ʻ
z bag‗riga yashirdi.
Qissa voqealari Ernazar polvon tilidan gapiriladi, uning xayol prizmasidan о
ʻ
tadi. Yuz 
bergan voqea va jarayonlarni polvon nigohi va qarashlari orqali kuzatamiz. Qissada sadoqatli 
dо
ʻ
st, Ernazar mergan dardlariga sherik va malham bо
ʻ
la oluvchi G‗aybulla mergan obrazi, о
ʻ
z 
manfaati yо
ʻ
lida qishloqdoshlarini chо
ʻ
lga quvishga qodir Sami rais (u keyin Sami chо
ʻ
loqqa 
aylanadi), mard va tanti Turkman polvon, ota orini olishga qodir Kо
ʻ
char polvon va ota aqidasiga 
qarshi, yengil hayotga oshufta farzand О
ʻ
sar polvon obrazlari asarda mahorat bilan yaratilgan. 
О
ʻ
sarning tog‗ kо
ʻ
chkisi tufayli toshlar tagida qolib halok bо
ʻ
lishida ramziy ma‘no bor. Otaga 
qо
ʻ
l kо
ʻ
tarib, oqpadar nomini olgan о
ʻ
g‗ilning harakatlari xuddi tog‗ kо
ʻ
chkisiga о
ʻ
xshaydi. 
Adabiyotshunos olim A.Rasulov ―Mening nazarimda, О
ʻ
sarni urib yiqitgan tosh boya g‗azab 
alangasida qovrilib, yurak bag‗ri о
ʻ
rtanib turganida Ernazar polvon jon jahdi bilan pastga 
uloqtirgan ―kalladay tosh‖ bо
ʻ
lib tuyulaveradi‖
211
. Yozuvchi tanti polvonni qoyaga mengzaydi.
N.Norqobil о
ʻ
z qissalarida tanti, sodda, g‗ururi baland polvonlar hayotiy aqidasi, maslagi 
hayot deb atalmish sahnaga mos tushavermasligi, ular bilmaydigan, hatto tushunmaydigan sahna 
ortida hayot borligini anglash va anglatish yо
ʻ
lidagi iztiroblarini tasvirlaydi. Buyuk qoyalarni 
tabiiy ofatlar yemirishi, yig‗latishi mumkinligini Ernazar polvon obrazida yaratadi. Adib 
qissalarida ―qizil ip‖ bu о
ʻ
zbek millatiga xos oriyat, jо
ʻ
mardlik, tantilik sifatlaridir. О
ʻ
z iztirobu 
dardlariga tabiatdan malham izlab topayotgan qahramon kechinmalarini aks ettirish bilan ijodkor 
qissachilikka yangicha ohang olib kirdi.