O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1.
Арипов М., Бегалов Б. Ахборот технологиялари. Тошкент, 2008 . 
2.
Усманов А.И. Замонавий ахборот технологиялари. Т.: ―Академия‖, 2007. 
3.
Ботвенко М.А. Компьютерная лингводидактика (Учебное пособие). Москва, 2009. 

---

145 
О
ʻ
ZBEK TILINI О
ʻ
QITISHDA AKTLARIDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI 
G.Muxamedjanova
MTU dotsenti, p.f.n.,
N.Musulmanova
TDО
ʻ
TAU, f.f.n. 
Hozirgi kunda hayotimizni axborot texnologiyasisiz tasavvur qilib bо
ʻ
lmaydi. Har bir fanni 
o‗qitishda ta‘limni zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etish muhim ahamiyatga ega. 
Ta‘limda asosiy e‘tibor о
ʻ
quvchi shaxsini rivojlantirishga qaratilmoqda. О
ʻ
quvchilarning о
ʻ
zlash-
tirgan bilim, kо
ʻ
nikma kompitensiyalarini hayotga tadbiq etish maqsadida axborot komunikat-
sion texnologiyalaridan foydalanishning imkoniyatlari cheksiz.
1.
Kompyuter yordamida har xil sо
ʻ
z, matn, grafika, video ma‘lumotlar о
ʻ
quvchining 
diqqatini kо
ʻ
proq jalb qiladi; 
2.
Tabaqalashtirilgan va individual ta‘lim amalga oshiriladi; 
3.
Kompyuter tezkor nazoratchi vazifasini bajaradi; 
4.
Dars jarayonida ijro etadigan mashqlar sonini kо
ʻ
paytirishga imkon yaratiladi; 
5.
О
ʻ
quvchilar o‗rtasida ochiq va noan‘anaviy, zamonaviy darslar raqobatini yaratish. 
О
ʻ
quvchilarni zamonaviy texnika vositalardan, jumladan, kompyuterdan foydalanish asosida 
о
ʻ
qitish hozirgi kunning dolzarb masalasiga aylandi. Kompyuter darslarining asosini unda 
berilgan materiallar (turli xil matnlar, test savollari va mashqlar) tashkil etadi. Bunday darslarda 
о
ʻ
quvchilarning kompyuterda ishlash malakalari emas, balki ularning yozma va о
ʻ
g‗zaki nutqini 
rivojlantirish masalalariga e‘tibor qaratiladi. Kompyuter darslari matnni о
ʻ
qib, tarjima qilish, 
matn yuzasidan savol-javob о
ʻ
tkazish, reja tuzish, hikoyani davom ettirish, maqollarning maz-
munini aytish kabi usullar bilan birga о
ʻ
quvchilarda mustaqil ishlashga undaydigan va nutq 
malakalarini rivojlantiradigan turli xil vaziyatli mashqlarni qо
ʻ
llash uchun qulay imkoniyat 
beradi. Buning uchun quyidagi vazifalarni berish mumkin. 
1. Hikoyani davom ettirish. Kompyuterga hikoyaning boshlanish qismi yozilgan bо
ʻ
ladi. 
О
ʻ
quvchilardan hikoyani davom ettirish sо
ʻ
raladi. Har bir о
ʻ
quvchi hikoyani о
ʻ
zi davom ettiradi. 
Eng yaxshi, tugallangan hikoya varianti kompyuterda qoldiriladi. 
2. Situativ topshiriq asosida matn yaratish. О
ʻ
qituvchi о
ʻ
quvchilarga quyidagicha topshiriq 
beradi: "Tasavvur qiling, siz kо
ʻ
chaga chiqib dо
ʻ
stingizni kо
ʻ
rib qoldingiz. Dо
ʻ
stingiz о
ʻ
zbek tili 
fanidan berilgan hikoyani yoza olmaganini, unga yordam kerakligini aytdi. Siz shu hikoyani 
qanday yozgan bо
ʻ
lardingiz? Har bir о
ʻ
quvchi о
ʻ
z hikoyasini yozadi. O`quvchilar topshiriqni 
bajarib bо
ʻ
lganidan sо
ʻ
ng, ularning natijalari monitorda kо
ʻ
rsatiladi va har bir hikoya baholanadi. 
Eng mukammal hikoya muallifi aniqlanadi. Ushbu jarayonda о
ʻ
quvchi faol ishtirokchiga 
aylanadi, bu esa о
ʻ
z navbatida, mashg‗ulotning samaradorligi oshganligi va о
ʻ
qituvchi ijobiy 
natijaga erishganini kо
ʻ
rsatadi. Shuningdek, kompyuter o‗quvchilar nutqini о
ʻ
stirish, savodxon-
ligini oshirish bilan birga, ularning bilimlarini xolisona baholash imkoniyatini beradi. 
Til о
ʻ
rganishda kо
ʻ
proq multimedia vositasi qо
ʻ
l keladi. Multimedia (lotin tilida multum-kо
ʻ
p 
va media, medium - vosita) - bir nechi xil kо
ʻ
rinishlarga ega elektron axborot. (matn tasviri, 
animatsiya, audio hamda video tasvirlar). Kompyuter texnikasi va dastur vositalari yordamida 
tashkil etilgan darslar media-darslar deyiladi. Media darslarni tayyorlashda internet tarmog‗idan 
keng foydalanish mumkin. Media darslar orqali o‗qituvchi bir paytning о
ʻ
zida ham nazariy, ham 
amaliy bilim berish, yangi darsni tushuntirish yoki о
ʻ
tilgan mavzuni mustahkamlash chog‗ida 
yuqori darajali kо
ʻ
rgazmali materiallardan keng foydalanish imkoniyatiga ega bо
ʻ
ladi. Ikkinchi 
tilni о
ʻ
rganayotgan о
ʻ
quvchi uchun biror sо
ʻ
zni kо
ʻ
rib, eshitib va о
ʻ
z nutqiy faoliyatida qо
ʻ
lla-
shida, uni xotirada saqlash va о
ʻ
zlashtirish imkoniyati yuqori bо
ʻ
lishida axborot texnologiyasi, 

---

146 
media-darslar hamda turli didaktik mashqlar juda qо
ʻ
l keladi. Bunda texnika vositalaridan video, 
audiomagnitafon, kompyuterlardan foydalanish yaxshi samara beradi. 
Rusiyzabon о
ʻ
quvchilarga о
ʻ
zbek tilini о
ʻ
rgatish uchun mо
ʻ
ljallangan media darslar quyidagi 
talablarga javob berishi lozim: 
1. О
ʻ
quvchilarga kompyuter vositasida taqdim etiluvchi materiallar milliy qadriyatlarimiz, 
urf - odatlarimiz, axloq-odobimizga mos tushishi, vatanparvarlik hissini tarbiyalashga ko‗mak-
lashishi kerak. 
2.Yaratilgan media darslar nutqi rivojlangan hamda nutqi yaxshi rivojlanmagan o‗quvchi 
uchun ham foydali bо
ʻ
lishi kerak. 
3. Kompyuter vositalarini tanlashga talabchanlik bilan yondashish kerak. Masalan, videolav-
halar, animatsiyalar oddiy matn bilan uyg‗unlikda bо
ʻ
lishi, suhandonning talaffuzi barcha 
talablarga javob berishi, tiniq va ravon, orfoepiya me‘yorlariga tо
ʻ
liq mos tushishi, rasm va 
fotosuratlar maqsadga muvofiq va yetarli hajmda bо
ʻ
lishi kerak. 
4. Nutq qoidalari media darslarda о
ʻ
zbek tilida zarur hollarda о
ʻ
zbek va rus tillarida taqdim 
etilishi kerak. Chunki, bir qator о
ʻ
quvchilar ona tilida avvalroq о
ʻ
rgangan qoidalarga tayanib, 
yangi taqdim etilayotgan materialni osonroq о
ʻ
zlashtirish imkoniga ega bо
ʻ
lishlari nutq о
ʻ
stirish-
ga ma‘lum darajada kо
ʻ
maklashadi. 
5. Mavzuga oid nazariy ma‘lumotlar ixcham kо
ʻ
rinishda berilishi alohida ahamiyat kasb 
etadi. Katta hajmdagi bunday matnni rusiyzabon о
ʻ
quvchi tо
ʻ
la anglab etishi mushkul. 
6. Til о
ʻ
rgatish maqsadida yaratilgan media darslar tarkibida о
ʻ
zbekcha - ruscha, ruscha - 
о
ʻ
zbekcha lug‗atlar bо
ʻ
lishi shart. 
7. Matn ustida ishlash jarayonida о
ʻ
quvchilar nutqini о
ʻ
stirish maqsadida qator topshiriq-
lardan foydalanishi: matnni davom ettirish, qisqartirish, kengaytirish, unga reja tuzish va hokazo. 
8. Media darslarda nazorat qilish uchun test, mashq va mashqlardan keng foydalanish lozim. 
Topshiriqlar oddiydan murakkabga tomon tamoyili asosida tuzilishi kerak. Shu bilan birga 
mustaqil ravishda matn tuzish, berilgan shakl yordamida boshqa hujjat yozish, rasmga qarab 
kichik hikoya yozish, lug‗atdan foydalanib boshqotirmani yechish, qо
ʻ
shiqni tinglab, matnni 
tо
ʻ
ldirish kabi topshiriqlardan foydalanish mumkin. 
9. Vazifalarni bajarish tezligi va tо
ʻ
g‗riligini inobatga olish va о
ʻ
quvchni rag‗‗batlantirish 
kо
ʻ
zda tutilishi kerak. Barakalla! Biroz adashdingiz, yana о
ʻ
ylab kо
ʻ
ring. Topshiriqni qayta 
bajaring, mavzuni takrorlashingizga tо
ʻ
g‗ri keladi kabi yozuv va mos ravishda ovoz yordamida 
o‗quvchilar bilan muloqot о
ʻ
rnatilishi maqsada muvofiqdir.