147
shunchalarni singdirib borishni taqozo etmoqda. Bir necha ming yillik tarixga ega o
ʻ
quv lug
ʻ
at-
larini yaratish XXI asrda hamon dolzarb vazifaligicha qolmoqda.
Maktabgacha bo
ʻ
lgan davr bolaning o
ʻ
sish, rivojlanish, o
ʻ
zini namoyon etishga intilish,
o
ʻ
rganish, bilishga ishtiyoqi kuchli bo
ʻ
lgan davri ekani bilan xarakterlanadi. Shu sababli dunyo-
ning ko
ʻ
pgina taraqqiy etgan mamlakatlarida shu yoshdagi bolalar nutqini o
ʻ
stirish, uning insoniy
sifatlari va aqliy salohiyatini rivojlantirishga katta e‘tibor qaratiladi.
So
ʻ
nggi yillarda jahon o
ʻ
quv leksikografiyasi yutuqlari asosida o
ʻ
zbek tilida ham uzluksiz
ta‘limning quyi bo
ʻ
g
ʻ
inlari, xususan, maktabgacha yoshdagi bolalar va boshlang
ʻ
ich sinf o
ʻ
quv-
chilari uchun yangi avlod o
ʻ
quv lug
ʻ
atlarining ilk namunalari yaratila boshlandi. Ayni paytda
o
ʻ
zbek tilida ta‘limning ushbu bo
ʻ
g
ʻ
inlarida tahsil oluvchilar uchun mo
ʻ
ljallangan lug
ʻ
atlarning
quyidagi asosiy tiplarini uchratish mumkin: a) ―Mening birinchi entsiklopediyam‖ seriyasida
yaratilgan o
ʻ
quv entsiklopedik lug
ʻ
atlar; b) ―Mening eng birinchi lug
ʻ
atim‖ seriyasida yaratilgan
rasmli, izohli lug
ʻ
atlar; s) xorijiy tillarni o
ʻ
rganish maqsadida yaratilgan ikki yoki ko
ʻ
p tilli
tarjima lug
ʻ
atlari.
Har uch tipga mansub lug
ʻ
atlar ham ona tili, shuningdek, xorijiy tillarni o
ʻ
rganish maqsadida
yaratilgan lug
ʻ
atlar bo
ʻ
lib, ularda til o
ʻ
rganish orqali milliy madaniyat, ma‘naviy qadriyatlarni
ham singdirish ko
ʻ
zlanganini kuzatish mumkin.
Ma‘lumki, kichik yoshdagi bolalar uchun mo
ʻ
ljallangan har qanday nashr, u lug
ʻ
at bo
ʻ
ladimi,
badiiy asar bo
ʻ
ladimi, odatda, faqat tushuntirish emas, ko
ʻ
rsatishni ham maqsad qilib oladi va
ko
ʻ
p hollarda rasmli bo
ʻ
ladi. Shu bois bolalar uchun mo
ʻ
ljallangan lug
ʻ
atlar oldiga ikkita vazifa −
ham tushuntirish, ham ko
ʻ
rsatib izohlash vazifasi qo
ʻ
yiladi. Ana shu vazifadan kеlib chiqib bu
yoshdagi bolalar uchun yaratilgan lug
ʻ
atlarning aksariyati ensiklopеdik xaraktеrga ega bo
ʻ
ladi.
XX asr oxirlarida rus tilida yaratilgan bolalar ensiklopеdiyalari ta‘sirida o
ʻ
zbеk tilida ham
―U kim. Bu nima‖ nomli ilk bolalar ensiklopеdiyasi[4] yaratiladi. Mustaqillik yillarida ushbu
kitob ―Mo
ʻ
jiza kitob‖[3] nomi bilan qayta ishlangan va to
ʻ
ldirilgan holda ―O
ʻ
zbеkiston‖ nashri-
yotida chop etiladi. Annotastiyada ta‘kidlanganidеk, lug
ʻ
atda barcha matеriallar sodda va omma-
bop tilda ifodalangan bo
ʻ
lib, mavzu jihatidan turli bo
ʻ
limlarga ajratilgan. Shunisi e‘tiborliki,
kitobdagi ma‘lumotlar muayyan tizim asosida bolaning dunyoni idrok qilish qobiliyatiga, yosh
xususiyatlariga muvofiq tarzda tartiblangan.
Ensiklopеdik lug
ʻ
atlarda asosiy maqsad so
ʻ
z emas, balki muayyan tilda shu so
ʻ
zdan angla-
shilgan tushuncha uchun asos bo
ʻ
lgan narsa, tarixiy voqеa, ijtimoiy, siyosiy, madaniy, tabiiy
hodisalar, shaxslar, gеografik nomlar haqida umumiy ma‘lumot bеrishdan iborat bo
ʻ
ladi. Bu esa
ensiklopеdik lug
ʻ
atlarning muayyan millat madaniyati, ma‘naviyati, e‘tiqodi, urf-odatlari, umu-
man, millat qiyofasini aks ettirish bilan birga umummadaniy qadriyatlarni ham aks ettirishning
muhim vositasi ekanini ko
ʻ
rsatadi.
O
ʻ
zbеk tilida maktabgacha yoshdagi va boshlang
ʻ
ich sinf o
ʻ
quvchilari uchun mo
ʻ
ljallangan
va bеvosita o
ʻ
zbеk milliy madaniyati, ma‘naviyati mushtarakligi ifodasi aks etgan lug
ʻ
atlarning
paydo bo
ʻ
lishi yaqindan kuzatila boshladi. Miraziz A‘zamning 2016 yilda nashr etilgan ―Ming
bir so
ʻ
zni bilaman‖[2] dеb nomlangan rangli-bеzakli lug
ʻ
atini til, madaniyat, ma‘naviyat mush-
tarakligi aks etgan bolalar lug
ʻ
atining nisbatan mukammal namunasi sifatida ko
ʻ
rish mumkin.
Lug
ʻ
atda nafaqat adabiy tilda mavjud bo
ʻ
lgan so
ʻ
zlar, balki mahalliy shеvalarda qo
ʻ
llana-
digan so
ʻ
zlar ham izohini topgan bo
ʻ
lib, misollar kеltirishda xalq og
ʻ
zaki ijodi namunalaridan
o
ʻ
rinli foydalanilgan:
ADA
Ada shеvaga xos so
ʻ
z bo
ʻ
lib, ko
ʻ
p shahar va qishloqlarda, jumladan, Toshkеntda ham bolalar
dada (ota)sini
Do'stlaringiz bilan baham: 
