O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Nechun mangu Ishq Ehtiyoji, 
Nechun sevgi abadiy emas. (―Nega‖) 
Yashayxman eng 
so
ʻ
ngsiz
dardlaring bilan, 
Hech kim yuragimga bo
ʻ
lolmas qozi! 
Hali mudrab yotgan dunyolaringni 
Uyg
ʻ
otib uchadi ruhim ovozi! 
*** 
Hech qisi yo
ʻ
q, 
Yashab ketaman! 
Sizdan yorug
ʻ
, Sizdan balandroq, 
Nasib ekan 
so
ʻ
ngsiz
o
ʻ
limni 
Tirik vujud bilan ko
ʻ
tarmoq. 
(―Vatan‖) 
Qoldirmoqqa urinmang, illo, 
Boqmang ilhaq, intiq, g
ʻ
amangiz. 
Menga 
behad
yolg
ʻ
on tuyular, 
Ishqqa o
ʻ
xshab ketgan ta‘mangiz. 
Keltirilgan misollardagi 
mangu,
 
so
ʻ
ngsiz
 so
ʻ
zlaridagi ma‘no lirik qahramonning o
ʻ
z muhab-
bati iztiroblarini noma‘lum vaqtgacha unuta olmasligini ko
ʻ
rsatuvchi vosita sifatida keltirilgan 
bo
ʻ
lsa, 
behad
so
ʻ
zi esa kuchaytiruvchi vazifasini o
ʻ
tagan. Bu so
ʻ
zlarni ma‘nosida cheksizlikka 
ishora yaqqol ko
ʻ
rinib turgan bo
ʻ
lsa ham, chegara mavjud degan fikrni inkor qilmaydi. 
Shoira ijodini kuzatish jarayonida, 
cheksiz,
davomiy,
mangu 
ma‘nosini ma‘lum darajada 
anglatuvchi, cheksizlikka yashirin tarzda ishora qiluvchi 
ming yillik
tushunchasi salmoqli o
ʻ
rin 
egallaganligini guvohi bo
ʻ
ldik. 
Ko
ʻ
zlarim tubida nur yodi bor, 
Titraydi ko
ʻ
ksimda 
ming yillik
isyon. 

---

63 
Tavba eshigida bir o
ʻ
zimman, 
Och eshigingni, osmon! 
Nigohingiz panohlarida 
Oydindagi maysadek o
ʻ
ssam. 
Nafasingiz titroqlaridan 
Oqib ketsa 
ming yillik g
ʻ
ussam. 
Ming yillik tushunchasi aniq o
ʻ
z chegarasiga, vaqt oralig
ʻ
iga ega bo
ʻ
lsa ham, lirik qahramon 
kechinmalari uzoq davom etayotganligi, qachon tugashi noma‘lum ekanini, o
ʻ
sha iztiroblar 
naqadar qayg
ʻ
uli bo
ʻ
lishiga qaramay, shu qadar sevimli ekanini, cheksizlikka daxldor bo
ʻ
lmish 
tuyg
ʻ
ularning rango-rang jilvasini ko
ʻ
z- ko
ʻ
z qilayotgandek tuyuladi.
Meni sog
ʻ
in, 
Ming yil
yasha,
Ming yil
sog
ʻ
in. 
Sevgim qattiq, 
Qattiq hajru azobim ham. 
Betaskin kut, bir umr kut,
Meni senga qaytarmasin qodir Egam! 
Xulosa o
ʻ
rnida shuni aytish mumkinki, cheksizlik so
ʻ
zi ma‘nosida chegaraga ishora bor, 
ammo bu fikrni inson his-tuyg
ʻ
ulari, uning cheksiz iztiroblariga qiyoslaganimizda esa aniqlikdan 
mavhumlikka, chegaradan cheksizlikka yuz burishi mumkinligiga guvoh bo
ʻ
lamiz, natijada qalb-
ning nozik kechinmalari sir-sinoati qarshisida hayratda qolishimiz tabiiy.
 
O
ʻ
ZBEK TILIDA TERMINLAR PRAGMATIKASI VA UNI
TAKOMILLASHTIRISH MASALASI 
B.Suyunov, 
O`zMU, f.f.n.
 

O
ʻ
zbek tilining davlat tili martabasi (statusi)ga ega bo
ʻ
lishi ma
ʼ
naviy-madaniy hayotimizda 
ulkan voqea bo
ʻ
lib, til muammolarini hal etishda, o
ʻ
quv-idora va boshqaruv ishlarini takomil-
lashtirishda muhim ahamiyatga ega. O
ʻ
zbek tilining davlat tili sifatidagi taraqqiyotini ta
ʼ
minlash 
uchun har birimiz mas
ʼ
ulmiz. 
Muhtaram Yurtboshimiz ta
ʼ
kidlaganlaridek,
 
―Globallashuv sharoitida milliy tilimizning sof-
ligini saqlash, uning lug
ʻ
at boyligini oshirish, turli sohalarda zamonaviy atamalarning o
ʻ
zbekcha 
muqobilini yaratish, ularning bir xil qo
ʻ
llanishini ta
ʼ
minlash dolzarb vazifa bo
ʻ
lib turibdi‖
.
42
2019-yilning 4-oktabr kuni O
ʻ
zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O
ʻ
zbekiston Respub-
likasining ―Davlat tili haqida‖gi Qonuni qabul qilinganligining 30 yilligini keng nishonlash 
to
ʻ
g
ʻ
risida‖gi PQ-4479-son qarori qabul qilinishi mamlakatimizda davlat tilini yanada rivojlan-
tirish, uning xalqaro nufuzini oshirish va bu boradagi ilmiy tadqiqot ishlarini qo
ʻ
llab-quvvat-
lashni ko
ʻ
zda tutadi. 
Binobarin, mazkur Qarorda mamlakatimiz ta
ʼ
lim tizimida davlat tili sifatida o
ʻ
zbek tilining 
qo
ʻ
llanilish doirasini yanada kengaytirish, ona tilimizni xalqaro miqyosda muomala va arala-
shuvning faol vositasiga aylantirish, o
ʻ
zbek tiliga yetishib kelayotgan yosh farzandlarimizning 
mehr-muhabbati va qiziqishini oshirish, ayni paytda, tildagi ilmiy termin va tushunchalarni 
to
ʻ
g
ʻ
ri tizimlashtirish hamda ularni amaliyotga keng tatbiq etish kabi muhim vazifalar belgilab 
berilgan. 
42
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2019-yil 21-oktabr kuni o‗zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 
30 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi nutqidan 

---

64 
Bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy hamda ilmiy-texnikaviy sohalarda ro
ʻ
y berayotgan tub 
o
ʻ
zgarishlar va yangilanishlar jarayoni tabiiy ravishda, avvalo, o
ʻ
zbek tili leksikasida o
ʻ
z aksini 
topmoqda. Bu esa, ayni paytda, jamiyat taraqqiyoti bilan bog
ʻ
liq holda, yangi-yangi so
ʻ
z, tushun-
cha va terminlarni yuzaga keltiradi. 
Shu bois, o
ʻ
zbek tili terminlari tizimini yanada teranroq tadqiq etish, xususan, terminologi-
yaning nazariy va amaliy jihatlarini ilmiy asosda chuqurroq o
ʻ
rganish, tilda terminlar prag-
matikasi va uni har tomonlama takomillashtirish masalasi hozirda muhim va jiddiy ahamiyat 
kasb etmoqda. 
Termin va uning muhim belgi-xususiyatlari haqida fikr yuritilib, ta
ʼ
rif berilar ekan, bizning-
cha, avvalo uning ilmiylik xususiyatini qayd etish va ayni xususiyatning dominant ekanligini 
ta
ʼ
kidlash joiz. Chunki termin, dastavval, ilmiylik xususiyati, ya
ʼ
ni semasiga ko
ʻ
ra ajralib turadi.
Bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, tibbiy va savdo-sotiq sohalariga shiddat bilan 
kirib kelayotgan va muomalaga muqim o
ʻ
rnashib borayotgan turli xorijiy so
ʻ
z va terminlar, ayni 
paytda, o
ʻ
zbek tilining lug
ʻ
at fondi, leksikasi hamda terminologiyasini ham rivojlantirib borishni 
taqozo etadi. 
Hozirgi davr bizdan, 
avvalo
ana shunday xorijiy so
ʻ
z va terminlarning o
ʻ
zbekcha muqobilini 
topish, uni kundalik aloqa-aralashuv hamda muomalaga kiritishni, 
ikkinchidan
, tilimizda mavjud 
bo
ʻ
lgan so
ʻ
z va terminlarni faollashtirish, turli xil tushunarsiz va mantiqsiz xorijiy til element-
larining o
ʻ
rniga o
ʻ
zbek tili so
ʻ
zlarini keng qo
ʻ
llashni,
 
uchinchidan
, bu borada olib borilayotgan 
ilmiy tadqiqot ishlarini yanada jadallashtirish va muvofiqlashtirishni talab etmoqda. 
Termin predmet, voqea-hodisalar haqidagi tushunchaning aniq va turg
ʻ
un ifodasidir. 
Terminga fan va texnikaga oid tushunchalarni ifodalovchi so
ʻ
zlar va iboralargina emas, shu bilan 
birgalikda, ma
ʼ
lum kasb-hunarga oid so
ʻ
z va iboralar ham kiradi. Terminni termin bo
ʻ
lmagan so
ʻ
z 
va iboralardan farqlash uchun uning o
ʻ
ziga xos xususiyatini bilish kerak. Bu xususiyatlar asosan 
ikkita: 
Birinchidan
, termin bir ma
ʼ
noli (monosemik) so
ʻ
z yoki ibora bo
ʻ
ladi, u ko
ʻ
chma ma
ʼ
noda 
qo
ʻ
llanmaydi. 
Ikkinchidan
, termin ma
ʼ
lum bir sohada (ma
ʼ
lum bir fan yoki kasb-hunarda) qo
ʻ
llaniladigan 
so
ʻ
z yoki ibora sanaladi. 
Terminlar yuqorida aytilganidek, fan va texnikaga oid, shuningdek kasb-hunarga oid 
tushunchalarni ifodalab keladi. Mana shu jihatdan terminlarni ikki turga, ya
ʼ
ni kasb-hunarga oid 
terminlar (1) va ilmiy terminlar (2)ga ajratish mumkin. 
1) Kasb-hunarga oid terminlar: 
Mamlakatimizda ko
ʻ
p zamonlardan beri turli kasb-hunar tarmoqlari rivojlanib keladi. Masa-
lan, ovchilik, chorvachilik, kulolchilik, duradgorlik, haykaltaroshlik, rassomchilik, etikdo
ʻ
zlik 
kabi. Shuning uchun o
ʻ
zbek tilida kasb-hunar leksikasi doirasi keng bo
ʻ
lib, ko
ʻ
pgina terminlarni 
o
ʻ
z ichiga oladi.
Bunday terminlarga quyidagi sohalardan misollar keltirish mumkin: 
1. Kulolchilik terminlari – 
taksir
(bo
ʻ
yoq), 
bulbulzor
(naqsh turi), 
gilbo
ʻ
ta
(oq tusli loy) va b. 
2. Etikdo
ʻ
zlik terminlari – 
bigiz, dastak, qolip, shoncho
ʻ
p, poshna
va b. 
3. Suvoqchilik terminlari – 
andava, zuvola, poxsa, mo
ʻ
ri, suvoq
va b. 
2). Ilmiy terminlar: 
Fan, texnika, san
ʼ
at, adabiyot va madaniyat sohalarida maxsus qo
ʻ
llaniladigan bir ma
ʼ
noli 
so
ʻ
zlarga ilmiy terminlar deyiladi.
Har bir fan o
ʻ
ziga xos ilmiy terminlarga ega, masalan:
1. Tilshunoslik terminlari – 
fonetika, tovush, fonema, urg
ʻ
u, bo
ʻ
g
ʻ
in, ega, kesim 
va hokazo. 
2. Adabiyotshunoslik terminlari – 
mubolag
ʻ
a, sifatlash, anafora, roman, g
ʻ
azal
kabilar. 
3. Tibbiy terminlar – 
patalogiya, epidemiya, statsionar, narkoz, koronavirus 
va boshqalar. 
4. Tarixga oid terminlar – 
era, jamiyat, urug
ʻ
, davlat, millat
va shu singari. 
5. Falsafiy terminlar – 
ong, borliq, materiya, ideologiya, obyekt, subyekt
va hokazo. 
6. Kimyoga oid terminlar – 
atom, natriy, simob, vodorod
va boshqalar. 
7. Matematik terminlar – 
aksioma, kvadrat, plyus, minus, teorema
kabilar.

---

65 
8. Harbiy sohaga oid terminlar – 
batalon, armiya, general, komandir, leytenant 
va shu 
singari. 
O
ʻ
zbek tilidagi ilmiy terminlar asosan ikki yo
ʻ
l bilan hosil bo
ʻ
lgan: 
a). O
ʻ
zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida – 
paxta, tuyoq, aniqlovchi, qizamiq, turoq, 
tuyuq
kabilar. 
b). Xorijiy tillardan termin qabul qilish asosida – 
fizika, televizor, assimilyatsiya, geografiya, 
fonendoskop
singari.
Xulosa shuki, terminlar ilm-fan, texnika va san
ʼ
atning faol leksik quroli sifatida tilning 
leksik qatlamida alohida e
ʼ
tiborga molik, fan taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo
ʻ
lgan ham-
da qator o
ʻ
ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turuvchi so
ʻ
z va so
ʻ
z birikmalaridir. 
Avvalo, tildagi terminlarning o
ʻ
zbekcha muqobillarini amalda qo
ʻ
llash (
agar mavjud bo
ʻ
lsa
), 
ikkinchidan, xorijiy terminlarning o
ʻ
zbekcha muqobillarini yaratish (
agar mavjud bo
ʻ
lmasa
) va 
barcha tegishli sohalarda bir xilda ishlatilishini ta
ʼ
minlash davlat tili haqidagi qonun talabidir. 
Masalan, 
imlo
– orfografiya, 
bekat
– ostanovka, 
imtihon
– ekzamen, 
sinov
– zachot, 
bo
ʻ
lim
– sek-
siya, 
tahlil
– analiz, 
devonxona
– kanselyariya, 
shevashunoslik
– dialektologiya kabi so
ʻ
zlarning 
birinchilarini tilimizda keng ko
ʻ
lamda qo
ʻ
llash maqsadga muvofiq.