O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

YUSUF AMIRIY IJODIDA TARJI‟BAND JANRI 
D.Kazakbayeva,
О
ʻ
zMU tadqıqotchısıi
 
 
XIV asrning ikkinchi choragi va XV asr boshlarida о
ʻ
zbek mumtoz adabiyotida turkigо
ʻ
y 
shoirlardan Xorazmiy (―Muhabbatnoma‖), Hofiz Xorazmiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy, Yaqiniy, 
Sakkokiy, Lutfiy, Atoyi, Haydar Xorazmiy, Muhammad Solih, Sayid Ahmad kabi sо
ʻ
z zargarlari 
yashab ijod ettilar. Ular о
ʻ
zlarining asarlari bilan mumtoz adabiyotimiz xazinasini boyitdilar. 
Alisher Navoiy ―Majolis un-nafois‖ asarida yuqoridagi turkigо
ʻ
y shoirlar ijodini yuksak baho-
laydi. Bundan tashqari boshqa shoirlar haqida ham ma‘lumotlar berib о
ʻ
tadi. Ularni ta‘riflash 
bilan birga ijodlaridan misollar keltirib, о
ʻ
z munosabatini bildiradi. Shayxim Suxayliy, Osafiy, 
Shavqiy, Naimiy, Qalandar, Tarxoniy, Abobakr Mirzo, Shoh G‗arib Mirzo, Hiloliy kabi shoirlar 
ijodlaridan namunalar keltiradi, hayotiga oid qiziqarli voqealardan birini aytib о
ʻ
tadi. 
Muhammad Solih ijodini xolis baholaydi. Masalan, Muqimiy taxallusli shoirni hurmat bilan tilga 
oladi: ―Mavlono Muqimiy — hiriylik erdi. Darvesh, mashrab kishi erdi. Sufiya istilohotidin ham 
vuqufi bor erdi. Bu toifa istilohotig‗a muvofiq chun turkigо
ʻ
y erdi, turkcha tarje‘ aytibdurkim, 
xili choshnisi bor va aning bandi bu baytdurkim: 
Sensen asli vujudi har mavjud,
Sendin о
ʻ
zga vujudda ne vujud. 
Qabri Hiriydadur
170
‖. Bundan kо
ʻ
rinadiki, Shayx Ahmad ibn Xudaydod Taroziy ―Fununu-l-
balog‗a‖ asarida ham Muqimiy tahallusli turkigо
ʻ
y shoir she‘ridan ham namunalar keltiradi. 
Navoiy tilga olgan Muqimiy Taroziy asarida keltirilgan shoir bо
ʻ
lsa ajab emas. Alisher Navoiy 
―Majolis un-nafois‖da yana kо
ʻ
p shoirlar haqida ajoyib mulohazalarini aytib о
ʻ
tadi. Latifiy, 
Kamoliy, Mirzo Hoji Sо
ʻ
g‗diy, Sulton Iskandar Sheroziy, Hoji Abulhasan, tog‗alari - Mir Said 
Qobuliy va Muhammad Ali G‗aribiylar haqidagi e‘tiroflari taxsinga sazovordir. Xususan, XV asr 
turkigо
ʻ
y shoiri Yusuf Amiriy haqida shunday deydi: 
 ―Mavlono Amiriy - turk erdi va turkcha she‘ri yaxshi voqe‘ bо
ʻ
lubdur... Va bu bayt aning 
―Dahnoma‖ sidindur: 
Ne yemakdin, ne uyqudin solib sо
ʻ
z,
Emakdin tо
ʻ
yub uyqudin yumub kо
ʻ
z. 
Ba forsiyda Shayx Kamol tatabbu‘i qilibdur. Bu matla‘ aningdurkim: 
3
 
Сахаров А. Тараққиѐт ва тинч-тотув яшаш ва эркинлик ҳақида ўйларим // Жаҳон адабиѐти, 1999, май. – Б. 166. 
170
Алишер Навоий. МАТ / Мажолис ун-нафоис. Алишер Навоий номидаги Адабиѐт институти. Ҳ.Сулаймонов номидаги 
Қўлѐзмалар институти. Ж.13. – Т., 1997. - Б. 52. 

---

188 
Rо
ʻ
zi qismat har kase az aysh baxshi xud sitond,
G‗ayri zohid k-о
ʻ
riyozatho kashidu xushk mond. 
Mazmuni: Zohid kishi qismatida har qancha qiynalsa ham о
ʻ
ziga baxsh etilgan aysh – 
ishratni inkor eta oladi. K.D.) Aning qabri Badaxshon sari Arhang Saroydadur
171
.
 
Demak, Yusuf Amiriyning ijodiy faoliyatiga Navoiy befarq bо
ʻ
lmagan. Bu haqda adabiyot-
shunos B.Qosimov shunday deydi: ―Yusuf Amiriy va Yaqiniy munozaralari Navoiy prozasining 
paydo bо
ʻ
lishida, jumladan, ulug‗ zamondoshlari haqida yozgan nasriy yodnomalardan tortib 
ijtimoiy-falsafiy risolalarigacha ta‘sir kо
ʻ
rsatgan edi. Ular о
ʻ
zlarining badiiy qimmati bilangina 
emas, balki Navoiy о
ʻ
qiganligi, Navoiyning nigohi tushganligi bilan ham ardoqli va aha-
miyatli
172
‖. Yusuf Amiriy tо
ʻ
g‗risida Davlatshoh Samarqandiyning ―Tazkirat ush-shuaro‖ asarida 
ma‘lumotlar bor. ―Mavlono Yusuf Amiriy ma‘lum va mashhur shoirlarning jumlasidin turur. 
Shohrux Sultonning zamonida anga shuhrati azim hosil bо
ʻ
ldi. Va hamisha nomus bila rо
ʻ
zgor 
о
ʻ
tkarur erdi va umaro va arkoni davlat anga nigohdosh deb aytur erdilar. Va hoqoni kabir 
Shohrux Sulton va oning avlodlari va umarolarining madhida onga pokiza qasidalari bor turur. 
Va bu qasida Boysung‗ur Bahodurning madhida angadur
173
‖. Keltirilgan manbaga kо
ʻ
ra Yusuf 
Amiriy temuriylardan Shohrux mirzo va Boysung‗ur mirzolar davrida yashagan, shuhrat topgan 
va temuriy shahzodalardan izzat-ikrom kо
ʻ
rgan. Nomusli, vijdonli, halol, kamtar inson bо
ʻ
lgan. 
Yusuf Amiriy XV asrda Hirotda yashagan turkigо
ʻ
y shoir. Har ikki tilda – turkiy va forsiyda 
erkin ijod qilgan. ―Bang va chog‗ir munozarasi‖, ―Dahnoma‖ asarlarining muallifi. Devon tartib 
bergan. Yusuf Amiriy ijodini dastlab E.Rustamov
174
(umumiy obzorda K.D.) sо
ʻ
ngra 
M.Abduvohidova
175
(―Bang va Chog‗ir munozarasi‖ni K.D.) tadqiq etishadi. H.Bektemirov 
Yusuf Amiriy asarlarini tilshunoslik nuqtai nazaridan о
ʻ
rganadi
176
. Turkiyalik olim Ismoil 
Hikmat Ertaylonning ma‘lumotlariga kо
ʻ
ra, Yusuf Amiriyning forsiy devoni Turkiyaning As-
Sofiya kutubxonasida 3883 inventar raqami bilan saqlanadi
177
. 1992 yilda Erkin Ahmadxо
ʻ
jaev 
―Yusuf Amiriy merosiga doir‖
178
nomli maqolasini e‘lon qiladi. Unga kо
ʻ
ra olim Yusuf Amiriy 
va Umarxon Amiriy ijodiga oid chalkashliklarga aniqliklar kiritadi. Ya‘ni, ayrim g‗azal, tuyuq, 
muxammas kabi she‘rlarining har ikki shoirga ham nisbat berilganligini va bu lirik turga mansub 
asarlar aynan qaysi shoirga tegishli ekanligini devonlarini solishtirish asosida aniqlaydi. Yusuf 
Amiriy ―Dahnoma‖, ―Bang va Chog‗ir munozarasi‖ asarlarini yozish bilan birga g‗azal, tuyuq, 
fard, qasida, tarji‘band kabi janrlarda barakali qalam tebratdi. Uning ijodida tо
ʻ
qqiz band, 36 
bayt-72 misradan iborat tarji‘bandi bor. Tarji‘band ishqiy mavzuda yozilgan bо
ʻ
lib, mumtoz 
adabiyotimizning gо
ʻ
zal namunasi hisoblanadi. Tarji‘band ma‘shuqasidan mehr kо
ʻ
rmagan 
oshiqning kayfiyati bilan boshlanadi. Ayriliq ichra Majnun kabiman. Ma‘shuqani yod olishim 
bilan ishq aro xomush tortaman. Yo rab, rahm qilginki, hijrondan behush bо
ʻ
lishim mumkin 
deya, har band oxirida quyidagi tarji‘-vosita baytini keltiradi: