O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
OYBEKNING “DAVRIM JAROHATI” DOSTONI XUSUSIDA 
 
D.Azimova, f.f.b.f.d (PhD) 
 
Urush axloqiy nuqtayi nazardan ulkan yovuzlikdir. U ezgulik, mehr-shafqat singari 
qadriyatlarga, insoniylik haqidagi tushunchalarga zarba berdi, ularni parchalab yubordi. О
ʻ
tgan 
asrning о
ʻ
zida ikki ulkan muhorabani boshdan kechirish insoniyatning asrlar davomida muqad-
das sanalgan tushunchalariga, an‘analariga putur etkazdi. Mazkur urushning guvohi bо
ʻ
lgan 
avlod chin ma‘noda ―yо
ʻ
qotilgan avlod‖ga aylandi. Mana shu avlodning qismati, fojeasi haqida 
juda kо
ʻ
p asarlar yozildi. Ularda urush, uning dahshatlari, talafotlari, sо
ʻ
ngsiz iztiroblari, insonlar 
hayotida, taqdirida qoldirgan mudhish izlari aks ettirildi. Urush mavzusidagi dostonlar urush 
davrida va keyinchalik urushdan sо
ʻ
ng urush kо
ʻ
rmagan, lekin uning asoratlari ta‘sirida ulg‗ay-
gan avlod tomonidan ham davom etdi. Oybekning ―Davrim jarohati‖, Mirtemirning ―Surat‖, 
S.Zunnunovaning ―Alla‖, ―Qо
ʻ
shnilarim‖, Erkin Vohidovning ―Nido‖ dostonlarida davrning eng 
ulkan fojeasi va uning insonlar ongu shuuriga ta‘siri, qalbida qoldirgan og‗riqlar asoratlari aks 
etadi. Jumladan, Oybekning ―Davrim jarohati‖ dostonida XX asrning mash‘um hodisalaridan 
biri – Xirosima fojeasi haqida sо
ʻ
z boradi. Doston 1965 yilda Yaponiyaning Xirosima shahriga 
atom bombasi tashlaniga 20 yil tо
ʻ
lishi munosabati bilan bitilgan. Dostonda Oybekona teran 
mushohadakorlik, chuqur hissiy ifodalarni kо
ʻ
ramiz. Adabiyotshunos U.Normatov ―Davrim 
jarohati‖ dostoni janrini liro-publitsistik yо
ʻ
nalishda ekanini ta‘kidlaydi
1
. Doston asosini о
ʻ
tgan 
asrning mudhish xatosi, og‗riqlari, tuzalmas yarasi – Xirosima fojeasidan tug‗ilgan iztirob, ulkan 
ijtimoiy dard tashkil etadi. Dunyoga mashhur ijodkorlardan J.G.Bayron, E.Xeminguey urush 
nima ekanini his qilish uchun urushga borgan. Bu holat Oybek ijodida ham kо
ʻ
rinadi. Akademik 
N.Karimovning yozishicha, 1941 yilda Oybek urushni о
ʻ
z kо
ʻ
zi bilan kо
ʻ
rmoqchi, yaratilajak 
asarlari uchun material yig‗moqchi bо
ʻ
lib, harbiy komissariatga uchraydi. Ular yozuvchining 
iltimosini rad etadilar. Keyinchalik shoir markazqо
ʻ
mga ham shu talab bilan chiqadi. 
N.Karimovning ―Jabha bо
ʻ
ylab‖ maqolasida yozilishicha, 1942-yilda Eson Rahimov bosh-
chiligida о
ʻ
n besh kishidan iborat badiiy brigada tuziladi. Bundan xabar topgan Oybek ularga о
ʻ
n 
oltinchi bо
ʻ
lib qо
ʻ
shiladi
1
. Safar kundaliklarini vokzalda bir parcha nonga almashtirib olgan 
bloknotiga tushirib boradi. Adib turmush о
ʻ
rtog‗i Z.Saidnosirovaga yozgan bir xatida ―Front 
menga kо
ʻ
p narsa berdi‖
2
deb yozgandi. Front bо
ʻ
ylab safar davomida yaratilgan kо
ʻ
plab she‘rlar 
―Olovli yillar‖ tо
ʻ
plamiga kiritildi. Keyinchalik ―Front bо
ʻ
ylab‖ kundaligi e‘lon qilindi. 
―Yuzlarcha epopeyaga sig‗maydigan bu ulkan muhoraba‖(Oybek) ning shohidi bо
ʻ
lish nafaqat, 
1 
Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 2005. 
1 
Норматов У. Тўлқинлар ўқирлар ҳазин марсия // Жаҳон адабиѐти, 2015 йил, 8-сон, – Б.441. 
2 
Каримов Н. Жабҳа бўйлаб (Ойбекнинг уруш майдонларига сафари) // Халқ сўзи, 1995 йил, 18 апрель. – Б. 4. 
3
Саидносирова З. Ойбегим менинг. –Т.: Шарқ. 2005. – Б. 178. 

---

186 
―Quyosh qoraymas‖ romani uchun, balki ―Davrim jarohati‖dek buyuk dostonlarni yaratish uchun 
ham boy material berdi. Adib о
ʻ
z ta‘biri bilan aytganda, ―muhorabaning dahshatli temir panjasi 
hayotni siqib tashlagan‖iga jonli guvohi bо
ʻ
ldi. ―Davrim jarohati‖ dostonida lirik subyekt 
shoirning о
ʻ
zi. Lekin u voqeani shunchaki hikoya qiluvchi roviy vazifasini о
ʻ
tamaydi. Dostonda 
voqelik chuqur dramatizm bilan tasvirlanadi. Asar lirik asosini lirik subyekt–qahramonning fojea 
natijasida tug‗ilgan kechinmalari, mushohadalari tashkil qiladi. Dostondagi chuqur lirizm bir 
lahza ham о
ʻ
z о
ʻ
rnini quruq bayonchilikka bо
ʻ
shatib bermaydi. Davrning mudhish fojeasi kuchli 
pafos bilan tasvirlanadi: 
Qalbimda davrimning jarohati bor, 
Shuning-chundir she‘rim g‗azabdor, vulqon. 
Jahonga bir kuni tinchlik bо
ʻ
lur yor, 
Bombani, zulmni unutur inson.
3
 
1945-yilning 6-avgustida Yaponiyaning Xirosima shahriga atom bombasi tashlandi. 200 
ming kishilik shaharning kuli bir soniyada kо
ʻ
kka suvurildi, olovga qorishdi. Oybek dostonda 
qonga botgan XX asrga, о
ʻ
z qiyofasini yо
ʻ
qotgan insonga istehzoli savol bilan boqadi. Biz unda 
shoirona nigoh va olimona mushohadakorlik uyg‗unligini kо
ʻ
ramiz: 
Hayot gо
ʻ
zalligin bilmaydi sotqin: 
Jonfurush, oltinga tо
ʻ
la hamyoni 
Unda yо
ʻ
q insoniy mehrdan yolqin, 
Begonadur unga vijdon isyoni 
Bombaning ta‘sirin kutar bemalol 
Istaydi kul bо
ʻ
lsin olchagun shahri 
Sen ham insonmisan? Bu ishmi halol? 
Tarix unutmaydi, mangudir qahri...
1
 
―Davrim jarohati‖da bu yovuzliklar insonga xos emasligi ta‘kidlanadi. Urush insonga xos 
toza tasavvurlar ustidan qora chiziq tortdi. Dastlab 1917-yillardagi Birinchi Jahon urushida, 
sо
ʻ
ng 1941-1945-yillarda Ikkinchi Jahon urushida shafqatsizlik, о
ʻ
lim bilan yuzma-yuz kelib, 
inson hayotini qо
ʻ
rg‗oshin parchasidan ham arzonroq baholanganini kо
ʻ
rgan avlod hali bu 
qismatga kо
ʻ
nikib ulgurmasidan, atom dahshatiga ham guvoh bо
ʻ
ldi. Bu insoniyatning ong ostida 
mudrab yotgan yovuzlik instinktlarini uyg‗otib yubordi. Lirik qahramon ana shunday yirtqich, 
manxuslarning topshirig‗ini a‘lo darajada ado etgan kimsalarning inson naslidan ekaniga shubha 
bilan qaraydi va ularga qarata ―Nahotki seni ham bir ona tuqqan?‖degan savol beradi: 
Insonlar tinglaydi kechayu kunduz 
Bag‗rida ming yara shahardan nido. 
О
ʻ
liklar, xastalar yurar izma-iz, 
Nega sen bо
ʻ
lmaysan tinchlikdan judo?
2
 
Odatda, inson bir narsadan qattiq ta‘sirlansa, о
ʻ
sha holat uning kо
ʻ
z о
ʻ
ngidan ketmaydi. 
Ayniqsa, u aybdor bо
ʻ
lsa, aybdorlik hissi qattiq ezadi. Kuchli ruhiy ta‘sir ostida insonning ruhiy 
muvozanati izdan chiqishi ham mumkin. Lekin Xirosima boshiga kulfat yog‗dirganlarda nega 
shunaqa emas? Lirik qahramonni mana shu holat qiynaydi. Koinot gultoji - insonning 
yovuzligiga nisbatan nafrat tuyg‗usini uyg‗otadi: 
Bombalar, bombalar sening ijoding 
Kо
ʻ
nglingni, kо
ʻ
zingni qoplamishdir zang... 
4
Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами, 4-том. Достонлар. – Т.: Фан, 1976. –Б. 55. 
1
Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами, 4-том. Достонлар. – Т.: Фан, 1976. –Б. 62. 
2
Кўрсатилган асар. –Б. 62. 

---

187 
Sobiq Ittifoqda vodorod bombasining yaratuvchilaridan biri akademik A.Saxarov keyincha-
lik о
ʻ
z ishining mohiyati anglab etib, 50-yillardan sо
ʻ
ng yadro qurolini tо
ʻ
xtatish uchun kurash 
olib borgan. U insoniyat tarqoqligida, tuzumlarning qarama-qarshiligida ulkan xavf – yadro 
urushini kо
ʻ
ra olgan edi
1
. Oybek ham olim inson edi. U hissiy idroki bilan insoniyat qanday о
ʻ
yin 
boshlaganini yaxshi anglab turardi. ―Davrim jarohati‖da mana shu ulkan fojeani yirik epik qam-
rov bilan yoritib berdi. Oybek bu masalani soha olimlaridan ham birinchi bо
ʻ
lib kо
ʻ
tarib chiqdi. 
Doston Oybekdek buyuk qalb sohibining majruh Xirosimadan sо
ʻ
ragan afvnomasi edi. Buyuk 
insonlarga, ijodkorlarga xos bir xususiyat bor. Ular umuminsoniy fojealarni, dardlarni о
ʻ
ziniki 
deb qabul qiladilar. Ulkan muammolarni kо
ʻ
tarib chiqishga, ularga yechim topishga о
ʻ
zini mas‘ul 
deb hisoblaydilar. Oybek ham minglarcha chaqirim naridagi Xirosima dardini, og‗rig‗ini о
ʻ
ziniki 
deb bildi, sevgisini, mehrini tortiq etib doston bitdi. Yapon xalqining qalbi, tabiatini gullagan 
olcha timsolida tasvirladi. Quyosh beshigi – Yaponiyaga mehrini shu tarzda izhor etdi.