|
Adabiyotlar
1. Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy. Fununu-l-balog‗a. – T.: Xazina, 1996. – 212 b.
2. Husayniy A. Badoyi‘u-s-sanoyi‘. – T.: Adabiyot va san‘at, 1981. – 400 b.
3. Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. – T.: Adabiyot va san‘at, 1979. – 214 b.
4. Rahmonov V. She‘r san‘atlari. – T.: Sharq, 2020. – 237 b.
5. Ishoqov Y. Sо
ʻ
z san‘ati sо
ʻ
zligi. – T.: Zarqalam, 2006. – 128 b.
6. Hojiahmedov A. She‘riy san‘atlar va mumtoz qofiya. – T.: Sharq, 1998. – 160 b.
7. Boboyev T., Boboyeva Z. Badiiy san‘atlar. – T.: 2001. – 121 b.
8. Sayqaliy. Bahrom va Gulandom. – T.: Fan, 1960. – 223 b.
CHО
ʻ
LPON IJODIDA FOLKLORIZM MOTIVLARINING IFODALANISHI
SH.Hojieva,
О
ʻ
zMU dots. v.b., PhD
Abdulhamid Chо
ʻ
lpon she‘rlarida uchraydigan folklorizmlarning XX asr boshlari о
ʻ
zbek
adabiyoti badiiy takomilida, milliy she‘riyatning yangilanishi jarayonida о
ʻ
z о
ʻ
rni bor. Folklorga
xos janr, motiv, obraz, ohang, tasviriy vositalardan yozma adabiyotda foylalanish, ularga ―qayta
ijodiy ishlov berish‖ hodisasi adabiyotshunoslar tomonidan ―folklorizm‖ deb yuritilishi
B.Sarimsoqov, G‗.Mо
ʻ
minov, I.Yormatov, L.Sharipova, D.Xoliqova, S.Hamdamova, U.Amonov
kabi о
ʻ
zbek olimlarining tadqiqotlari orqali ham ma‘lum.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, Chо
ʻ
lpon о
ʻ
z she‘rlarida folklor obraz va motivlaridan
ijodiy foydalangan. Bu esa, о
ʻ
z navbatida, she‘riyatni shakl va mazmun jihatdan yangilashda
adabiy-estetik omil vazifasini о
ʻ
tagan. Folklor obrazlarining yozma adabiyot tomonidan о
ʻ
zlash-
tirilishi ijodkor fikrining chuqurroq anglashilishi, asarning jozibali bо
ʻ
lishi uchun xizmat qilishi
ayon.
Chо
ʻ
lpon о
ʻ
z she‘rlarida ertaklarga xos an‘anaviy epik obrazlar qatori epik motivlardan ham
mahorat bilan foydalangani kо
ʻ
zga tashlanadi. Shunday epik motivlardan biri ertak qahramo-
nining о
ʻ
z suygulisini oy yoki quyoshdan sо
ʻ
rash motividir:
Ul ketgach, kun chiqar yorug‗lik sochib,
Undan-da sо
ʻ
raymen sening tо
ʻ
g‗ringda.
Ul-da uyatidan bekinib, qochib
Aytadir: ―Bir kо
ʻ
rdim, tushdamas о
ʻ
ngda,
Men о
ʻ
ngda kо
ʻ
rganda shunchalar gо
ʻ
zal,
Oydan-da gо
ʻ
zaldir, kundan-da gо
ʻ
zal!‖
Shoirning ―Boychechak‖ she‘rida xalqning boychechak bilan bog‗liq e‘tiqodiy qarashlari
hamda epik asarlarda keng uchraydigan an‘anaviy epik motivlardan sanalmish ―о
ʻ
gaylik‖ motivi
alohida о
ʻ
rin egallagan:
―Boychechakning bolasi‖,
Ochdi yuzini;
Suvga chiqqan xolasi,
Kо
ʻ
rdi qizini.
―Boychechakning bolasi‖,
Etimcha bir qiz...
179
Uning о
ʻ
gay onasi,
Juda yomon, tez.
Dunyo xalqlari ertaklarida keng tarqalgan an‘anaviy epik motivlardan biri bо
ʻ
lgan о
ʻ
gaylik
motivi jahon xalqlari ertaklarida ham uchraydi. Jumladan, ―Zumrad va Qimmat‖, ―Zolushka‖,
―Sindrella‖ singari jahon xalqlari ertaklari syujeti bevosita shu motiv negizida о
ʻ
zaro mushta-
raklik kasb etadi. Ularda, asosan, о
ʻ
gay ona zulmidan ezilgan kambag‗al, о
ʻ
ksik qizning boshidan
kechirganlari yoritiladi. Chо
ʻ
lpon esa bosqinchilar tomonidan zulm va zо
ʻ
ravonlikning kuchay-
ganini aytish uchun bu motivdan о
ʻ
rinli foydalana olgan.
Chiroqlar ham jin kо
ʻ
zidek yiltillab,
Xira qarab, mung‗ayib
Kо
ʻ
rindilar kilkillab...
Bu misralarda xalqning jin va uning chiroqda yashashi haqidagi afsona va ertaklariga
aloqador motiv
163
stilizatsiyasi namoyondir.
Chо
ʻ
lpon о
ʻ
zining ―Mahmudxо
ʻ
ja Behbudiy xotirasi‖ nomli marsiyasida bu buyuk ma‘rifat-
parvarning yashirincha о
ʻ
ldirilib, pinhona kо
ʻ
mib yuborilganiga ishora qilish uchun ―Belgisiz
qabringni qora tunlarda amalimning shamin yoqib izladim‖, ―Qо
ʻ
lindagi tutam-tutam gulini
qabring topib, sochmoq uchun tirishdi‖, ―Qabring topib, kо
ʻ
z yoshimni tо
ʻ
kmakka hamda ach-
chiq hiddatim-la ul erda Oq kallalik qora devni sо
ʻ
kmakka‖, ―Aziz otam, qо
ʻ
limdagi gullarning
motam guli ekanini bilmaysen‖, ―Shodlik guli kо
ʻ
pdan beri sо
ʻ
lganin er ostida pok ruhing-la
sezmaysen‖ misralarini keltirgan. Bu misralardagi qabr, belgisiz qabr, qabrga gul qо
ʻ
yish yoki
sochish, sham yoqish, kо
ʻ
z yosh tо
ʻ
kish, motam guli, er osti, ruh, pok ruh, qora devsо
ʻ
z va birik-
malari bevosita motam marosimi folklori bilan bog‗liq tushunchalar bо
ʻ
lib, aytish mumkinki,
yaqin tushunchalarning bunday uyushiq holda qо
ʻ
llanishi marsiyada tanosib san‘atini vujudga
keltira olgan.
Xullas, Chо
ʻ
lpon ijodida о
ʻ
zbek motam marosimi folkloridagi yо
ʻ
qlov janri shakli va ohan-
gida yaratilgan bir necha yо
ʻ
qlovlar borki, ular shoir ijodiga xos janr stilizatsiyasi bilan bog‗liq
muammolarni oydinlashtirishda muhim manba bо
ʻ
la oladi. Shoir о
ʻ
lim tufayli yо
ʻ
qotish va
ayriliq mazmunidagi bunday she‘rlari bilan о
ʻ
zbek she‘riyatida marsiya janrini yanada boyitishga
muvaffaq bо
ʻ
la oldi.
Shoirning ayrim misralarida bir qarashda folklorizm yо
ʻ
qqa о
ʻ
xshaydi. Lekin sinchkovlik
bilan yondashilsa, unda folklorizm borligi ayonlashadi. Jumladan, Chо
ʻ
lponning quyidagi
misralarida
etnografik folklorizm
mavjudligi kо
ʻ
zga tashlanadi. Masalan,
Amalimning yulduzikim kо
ʻ
z tekdi.
Qora, jirkanch, о
ʻ
lim koni – erlarga.
Savol berdim: ―Yо
ʻ
qotganim qayda?‖ – deb
О
ʻ
zimni ham yutmoq bо
ʻ
lgan erlarga.
―Kо
ʻ
z tekmoq‖ga xalq ishonch bilan qaraydigan holatlardan biridir.
Tumorchalar
xamoyillar taqingan,
Dalalarda lola bargi yopingan,
Tog‗-toshlarda о
ʻ
yin qilgan,
Chopingan
Gо
ʻ
zal qizlar, yosh kelinlar qaerda?
Xalq ishonchi bо
ʻ
yicha, tumor – asrovchi vosita. Shoir nima qilinsa-da, yurtni bosqin-
chilardan asrab qolish tarafdori.
163
Жўраев М., Шомусаров Ш. Ўзбек мифологияси ва араб фольклори. – Т.: Фан, 2001. – 136 б.
180
Keldi qarg‗a, ochdi og‗zin qichqirib g‗og‗oladi,
Kо
ʻ
zlarini о
ʻ
ynatib kimdir birovni izladi.
Men yaqin bordim ―Yо
ʻ
qmi suyuklikdan
Do'stlaringiz bilan baham: |
