O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar
1. Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy. Fununu-l-balog‗a. – T.: Xazina, 1996. – 212 b.
2. Husayniy A. Badoyi‘u-s-sanoyi‘. – T.: Adabiyot va san‘at, 1981. – 400 b. 
3. Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. – T.: Adabiyot va san‘at, 1979. – 214 b. 
4. Rahmonov V. She‘r san‘atlari. – T.: Sharq, 2020. – 237 b. 
5. Ishoqov Y. Sо
ʻ
z san‘ati sо
ʻ
zligi. – T.: Zarqalam, 2006. – 128 b. 
6. Hojiahmedov A. She‘riy san‘atlar va mumtoz qofiya. – T.: Sharq, 1998. – 160 b. 
7. Boboyev T., Boboyeva Z. Badiiy san‘atlar. – T.: 2001. – 121 b. 
8. Sayqaliy. Bahrom va Gulandom. – T.: Fan, 1960. – 223 b. 
 
 
CHО
ʻ
LPON IJODIDA FOLKLORIZM MOTIVLARINING IFODALANISHI 
 
SH.Hojieva, 
О
ʻ
zMU dots. v.b., PhD 
 
Abdulhamid Chо
ʻ
lpon she‘rlarida uchraydigan folklorizmlarning XX asr boshlari о
ʻ
zbek 
adabiyoti badiiy takomilida, milliy she‘riyatning yangilanishi jarayonida о
ʻ
z о
ʻ
rni bor. Folklorga 
xos janr, motiv, obraz, ohang, tasviriy vositalardan yozma adabiyotda foylalanish, ularga ―qayta 
ijodiy ishlov berish‖ hodisasi adabiyotshunoslar tomonidan ―folklorizm‖ deb yuritilishi 
B.Sarimsoqov, G‗.Mо
ʻ
minov, I.Yormatov, L.Sharipova, D.Xoliqova, S.Hamdamova, U.Amonov 
kabi о
ʻ
zbek olimlarining tadqiqotlari orqali ham ma‘lum. 
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, Chо
ʻ
lpon о
ʻ
z she‘rlarida folklor obraz va motivlaridan 
ijodiy foydalangan. Bu esa, о
ʻ
z navbatida, she‘riyatni shakl va mazmun jihatdan yangilashda 
adabiy-estetik omil vazifasini о
ʻ
tagan. Folklor obrazlarining yozma adabiyot tomonidan о
ʻ
zlash-
tirilishi ijodkor fikrining chuqurroq anglashilishi, asarning jozibali bо
ʻ
lishi uchun xizmat qilishi 
ayon. 
Chо
ʻ
lpon о
ʻ
z she‘rlarida ertaklarga xos an‘anaviy epik obrazlar qatori epik motivlardan ham 
mahorat bilan foydalangani kо
ʻ
zga tashlanadi. Shunday epik motivlardan biri ertak qahramo-
nining о
ʻ
z suygulisini oy yoki quyoshdan sо
ʻ
rash motividir: 
Ul ketgach, kun chiqar yorug‗lik sochib, 
Undan-da sо
ʻ
raymen sening tо
ʻ
g‗ringda. 
Ul-da uyatidan bekinib, qochib 
Aytadir: ―Bir kо
ʻ
rdim, tushdamas о
ʻ
ngda, 
Men о
ʻ
ngda kо
ʻ
rganda shunchalar gо
ʻ
zal, 
Oydan-da gо
ʻ
zaldir, kundan-da gо
ʻ
zal!‖ 
Shoirning ―Boychechak‖ she‘rida xalqning boychechak bilan bog‗liq e‘tiqodiy qarashlari 
hamda epik asarlarda keng uchraydigan an‘anaviy epik motivlardan sanalmish ―о
ʻ
gaylik‖ motivi 
alohida о
ʻ
rin egallagan: 
―Boychechakning bolasi‖, 
Ochdi yuzini; 
Suvga chiqqan xolasi, 
Kо
ʻ
rdi qizini. 
―Boychechakning bolasi‖, 
Etimcha bir qiz... 

---

179 
Uning о
ʻ
gay onasi, 
Juda yomon, tez. 
Dunyo xalqlari ertaklarida keng tarqalgan an‘anaviy epik motivlardan biri bо
ʻ
lgan о
ʻ
gaylik 
motivi jahon xalqlari ertaklarida ham uchraydi. Jumladan, ―Zumrad va Qimmat‖, ―Zolushka‖, 
―Sindrella‖ singari jahon xalqlari ertaklari syujeti bevosita shu motiv negizida о
ʻ
zaro mushta-
raklik kasb etadi. Ularda, asosan, о
ʻ
gay ona zulmidan ezilgan kambag‗al, о
ʻ
ksik qizning boshidan 
kechirganlari yoritiladi. Chо
ʻ
lpon esa bosqinchilar tomonidan zulm va zо
ʻ
ravonlikning kuchay-
ganini aytish uchun bu motivdan о
ʻ
rinli foydalana olgan. 
Chiroqlar ham jin kо
ʻ
zidek yiltillab, 
Xira qarab, mung‗ayib 
Kо
ʻ
rindilar kilkillab... 
Bu misralarda xalqning jin va uning chiroqda yashashi haqidagi afsona va ertaklariga 
aloqador motiv
163
stilizatsiyasi namoyondir. 
Chо
ʻ
lpon о
ʻ
zining ―Mahmudxо
ʻ
ja Behbudiy xotirasi‖ nomli marsiyasida bu buyuk ma‘rifat-
parvarning yashirincha о
ʻ
ldirilib, pinhona kо
ʻ
mib yuborilganiga ishora qilish uchun ―Belgisiz 
qabringni qora tunlarda amalimning shamin yoqib izladim‖, ―Qо
ʻ
lindagi tutam-tutam gulini 
qabring topib, sochmoq uchun tirishdi‖, ―Qabring topib, kо
ʻ
z yoshimni tо
ʻ
kmakka hamda ach-
chiq hiddatim-la ul erda Oq kallalik qora devni sо
ʻ
kmakka‖, ―Aziz otam, qо
ʻ
limdagi gullarning 
motam guli ekanini bilmaysen‖, ―Shodlik guli kо
ʻ
pdan beri sо
ʻ
lganin er ostida pok ruhing-la 
sezmaysen‖ misralarini keltirgan. Bu misralardagi qabr, belgisiz qabr, qabrga gul qо
ʻ
yish yoki 
sochish, sham yoqish, kо
ʻ
z yosh tо
ʻ
kish, motam guli, er osti, ruh, pok ruh, qora devsо
ʻ
z va birik-
malari bevosita motam marosimi folklori bilan bog‗liq tushunchalar bо
ʻ
lib, aytish mumkinki, 
yaqin tushunchalarning bunday uyushiq holda qо
ʻ
llanishi marsiyada tanosib san‘atini vujudga 
keltira olgan. 
Xullas, Chо
ʻ
lpon ijodida о
ʻ
zbek motam marosimi folkloridagi yо
ʻ
qlov janri shakli va ohan-
gida yaratilgan bir necha yо
ʻ
qlovlar borki, ular shoir ijodiga xos janr stilizatsiyasi bilan bog‗liq 
muammolarni oydinlashtirishda muhim manba bо
ʻ
la oladi. Shoir о
ʻ
lim tufayli yо
ʻ
qotish va 
ayriliq mazmunidagi bunday she‘rlari bilan о
ʻ
zbek she‘riyatida marsiya janrini yanada boyitishga 
muvaffaq bо
ʻ
la oldi.
Shoirning ayrim misralarida bir qarashda folklorizm yо
ʻ
qqa о
ʻ
xshaydi. Lekin sinchkovlik 
bilan yondashilsa, unda folklorizm borligi ayonlashadi. Jumladan, Chо
ʻ
lponning quyidagi 
misralarida 
etnografik folklorizm
mavjudligi kо
ʻ
zga tashlanadi. Masalan, 
Amalimning yulduzikim kо
ʻ
z tekdi. 
Qora, jirkanch, о
ʻ
lim koni – erlarga. 
Savol berdim: ―Yо
ʻ
qotganim qayda?‖ – deb 
О
ʻ
zimni ham yutmoq bо
ʻ
lgan erlarga. 
―Kо
ʻ
z tekmoq‖ga xalq ishonch bilan qaraydigan holatlardan biridir. 
Tumorchalar 
xamoyillar taqingan, 
Dalalarda lola bargi yopingan, 
Tog‗-toshlarda о
ʻ
yin qilgan, 
Chopingan 
Gо
ʻ
zal qizlar, yosh kelinlar qaerda?
Xalq ishonchi bо
ʻ
yicha, tumor – asrovchi vosita. Shoir nima qilinsa-da, yurtni bosqin-
chilardan asrab qolish tarafdori. 
163
Жўраев М., Шомусаров Ш. Ўзбек мифологияси ва араб фольклори. – Т.: Фан, 2001. – 136 б.

---

180 
Keldi qarg‗a, ochdi og‗zin qichqirib g‗og‗oladi, 
Kо
ʻ
zlarini о
ʻ
ynatib kimdir birovni izladi. 
Men yaqin bordim ―Yо
ʻ
qmi suyuklikdan