|
SAYQALIYNING “BAHROM VA GULANDOM” DOSTONIDA
IRSOL UL-MASAL SAN‟ATI
M.Mamatqulov,
GulDU dotsenti
Baytlar tarkibida maqollardan foydalanish ham she‘riy san‘at hisoblanib, u irsol ul-masal
deb ataladi. Irsol – yubormoq, jо
ʻ
natmoq, masal – maqol degan mazmunga ega. Irsol ul-masal
esa ―maqol yubormoq‖, ya‘ni baytda maqol qо
ʻ
llash ma‘nosini anglatib, poetik usul sifatidagi
mohiyati baytlar zamirida berilayotgan fikr, g‗oya yoki mulohazani maqol bilan tasdiqlashdir.
―Bahrom va Gulandom‖ dostonida Sayqaliy xalq maqollaridan ham unumli foydalanadi.
Maqollar shoir uchun oldinga surilayotgan fikr yoki g‗oyalarning isboti vazifasini bajarishi bilan
birgalikda irsol ul-masalning imkoniyatlarini tо
ʻ
laqonli ravishda yuzaga chiqarish uchun ham
xizmat qiladi. Dostonda keltirilgan Gulandom tomonidan yozilgan maktublar kо
ʻ
proq Bahrom-
ning kim ekanligini aniqlashga qaratilgan. Shahzodaning kimligi, ya‘ni gadomi, faqirmi, Shayx-
mi, mullomi, sо
ʻ
fimi, tug‗ilib о
ʻ
sgan yurtining qayerdaligi kabilar malikani juda qiziqtiradi.
Gulandom qalandarnoma kiyingan bu yigitning о
ʻ
ziga oshiqligini bilgach, haqoratomuz maz-
mundagi noma ham yozib jо
ʻ
natadi. Bahrom esa oshiqlarga xos yо
ʻ
l tutadi. Gulandomning
haqiqiy xaridori ekanligini о
ʻ
zining odobi, axloqi va fazilatlari bilan kо
ʻ
rsata oladi. Malikaning
achchiq sо
ʻ
zlari, qahrli izhorlarini sabr bilan qabul qilib, ma‘shuqa ishonchiga erishish oson
emasligini yaxshi anglaydi:
Masaldur har guliston ichra gul bor,
Ki har gul poyasinda xor bisyor
158
.
Shahzoda malikaning har qanday jabru sitamlariga chidaydi, о
ʻ
zining vafodan boshqa
―gunohi‖ yо
ʻ
qligini ta‘kidlaydi. Ma‘shuqaning jafolarini gulistondagi gullarning ham tikonsiz
emasligi bilan qiyoslaydi. Gulning tikonsiz bо
ʻ
lmasligi haqidagi hayotiy haqiqat obrazli tarzda
ma‘shuqa bilan bog‗lanib, jafo qilish ham sevimliga xos xususiyat ekanligi alohida uqtiriladi.
Baytda ilgari surilgan fikrlar ―Gul tikonsiz bо
ʻ
lmas‖, ―Gulga boq – tikonni kо
ʻ
r, yorga boq –
jafoni kо
ʻ
r‖, ―Gulni sevgan tikoniga ham chidaydi‖ maqollari bilan hamohang ekanligini sezish
qiyin emas.
Doston kompozitsiyasida Bahrom va Gulandomning savol-javoblari asosida yaratilgan tо
ʻ
rt
misradan iborat bо
ʻ
lgan she‘rlar ham muhim rol о
ʻ
ynaydi. Ularda asosan dialog shaklidagi о
ʻ
zaro
suhbat aks ettiriladi. Har ikkala qahramonning ham nutqida maqollarning ifodalanishi Sayqaliy-
ning xalq ma‘naviy xazinasi namunalarini dostonda ilgari surilayotgan fikrlar mohiyatiga chuqur
singdira olganligini kо
ʻ
rsatadi:
Aydi Gulandom: - Ajib sо
ʻ
z aytasan, bemarhabo,
Bemaza sо
ʻ
z kо
ʻ
b urarsan, kо
ʻ
pni kо
ʻ
rgan behayo.
Olasan, halvo degon birlan bо
ʻ
lur og‗zing chuchuk,
Yuz tabibga bosh urub yursang, bu dardga yо
ʻ
q davo
159
.
Mazkur nutq Gulandom tilidan aytilgan. She‘r mazmunidan Gulandomga shahzodaning
mayli borligi haqidagi sо
ʻ
zlari yoqmaganligi sezilib turibdi. Birinchi baytda Bahromning
bemarhabo, bemaza, behayo kabi sо
ʻ
zlar bilan atalishi bejiz emas. Ikkinchi bayt esa malikaga
yetishish oson emasligiga bir ishoradir. Shu sababli ham shoir quruq orzu xayollar bilan ma‘-
shuqa visoliga erishish qiyin ekanligiga alohida urg‗u beradi. ―Halvo degan bilan og‗iz chu-
chimas‖ maqoli esa bu holatda aytilayotgan fikrlarga juda mos keladi. Chunki Bahromning kim
158
Сайқалий. Баҳром ва Гуландом. Тошкент, Фан, 1960. Б. 107
159
Сайқалий. Ўша китоб. Б. 131
177
ekanligi va uning fazilatlari malika uchun hali noma‘lum edi, u Gulandom uchun о
ʻ
z kо
ʻ
yida
sarson bо
ʻ
lganlardan yana biri sanalardi.
Xalqimiz orasida ―Bir kо
ʻ
rgan – bilish, ikki kо
ʻ
rgan - tanish‖ maqoli keng qо
ʻ
llaniladi. Ush-
bu maqol о
ʻ
zaro suhbat davomida Bahromning nutqida ham ifodalanganligi kuzatiladi:
Aydi shahzoda: - Bо
ʻ
lurmish chunki bir kо
ʻ
rgon bilish,
Bul masaldur el orasinda, iki kо
ʻ
rgon tanish.
Ushladim domonu vaslingni yadi ummed ila,
Qо
ʻ
yorim yо
ʻ
qtur, gulim, har necha qilsang saranish
160
.
Malika Gulandomning men bilan xuddi eski oshnolarday gaplashyapsan, xayollaring bar-
chasi xom, boshingga tushgan bu savdolar shamol va havoday tutqich bermas qabilidagi gap-
lariga javob tariqasida aytilgan ushbu misralarda Bahromning hech qachon о
ʻ
z yо
ʻ
lidan qayt-
masligiga alohida e‘tibor qaratilgan. Maqol esa ularning ma‘nan yaqinlashib borayotganligidan
darak berayotgandek, gо
ʻ
yo.
Voqealar rivoji davomida malika Gulandom shahzoda Bahromning ―asiriga‖ aylanadi.
Malika uning kо
ʻ
p dardu alamlar chekib, jafo kо
ʻ
rganligi, kо
ʻ
ngli ezilganligini eslaydi:
Ki dardu g‗ussadin topti zamiring,
Ajab ermas man ham bо
ʻ
lsam asiring.
Maning ham ixtiyorim emdi sanda,
Ayog‗ing qanda bо
ʻ
lsa, boshim anda
161
.
Kо
ʻ
rinadiki, malikaning nutqida ―Oyoq qayda bо
ʻ
lsa, bosh shunda‖ maqoli ishlatilgan. Bu
maqol qadimdan yozma adabiyotimiz namunalarida ham keng qо
ʻ
llanilib keladi. Xususan, Atoiy
ijodi fikrimizga dalil bо
ʻ
la oladi. Shoir g‗azallaridan birida quyidagi bayt uchraydi:
Uzun sochingdin uzmasmen kо
ʻ
ngulni,
Ayog‗ing qanda bо
ʻ
lsa, boshim anda.
Demak, dostondagi baytda Gulandomning, Atoiy g‗azalida esa oshiqning о
ʻ
z sevimlilari
oyog‗iga bosh urishga tayyor ekanligi maqolning mazmunidan kelib chiqib, izohlanishi lozim.
Tilimizda ofat va falokat rо
ʻ
y bersa, barcha birdek ziyon kо
ʻ
radi, undan odamlar baravar
ozor chekadi ma‘nosida ishlatiluvchi ―Tо
ʻ
qayga о
ʻ
t ketsa, hо
ʻ
lu quruq baravar yonadi‖ degan
maqol bor. Bu maqol ―Bahrom va Gulandom‖ dostonida biroz о
ʻ
zgarish bilan uchraydi:
Ki Nо
ʻ
shod lashkarin har sо
ʻ
surordi,
Necha saf-saflarini sof etardi.
Olovdek yondirib hо
ʻ
lu qurug‗in,
Adolar aylabon Nо
ʻ
shod urug‗in
162
.
Jangdagi turli jarayonlar bilan bog‗liq mazkur misralarda Bahromning kuch-qudrati haqidagi
tasvirlar aks ettirilgan. Bahromning jangga kirishi Nо
ʻ
shod qо
ʻ
shini uchun haqiqiy ofat ekanligi
uchinchi misrada ifodalangan mazmun orqali talqin etilgan. ―Olovdek hо
ʻ
lu quruqning birday
yondirilishi‖ obrazli ifoda bо
ʻ
lib, Nо
ʻ
shod bilan birga Chin yurtiga bostirib kelgan barchaning
qirilayotganligidan dalolat beradi.
Umuman, xalq maqollari, matal va hikmatli sо
ʻ
zlar XVIII asr о
ʻ
zbek adabiyotining mahsuli
bо
ʻ
lgan Sayqaliyning ―Bahrom va Gulandom‖ dostoni tilini bezab turadi, uning g‗oyaviy maz-
munini boyitishga, badiiy qimmatini oshirishga xizmat qiladi. Doston muallifi bо
ʻ
lgan Sayqaliy
xalq durdonalari imkoniyatlarini yaxshi anglagan holda voqea-hodisalar izohi yoki qahramonlar
160
Сайқалий. Ўша китоб. Б. 131
161
Сайқалий. Ўша китоб. Б. 203
162
Сайқалий. Ўша китоб. Б. 181
178
nutqida maqollardan keng foydalanadi. Bu orqali ifodalanayotgan fikr va mulohazalar tasdig‗ida
xalqimizning uzoq yillar davomida tajribasida sinovdan о
ʻ
tgan maqollar juda qо
ʻ
l keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
