O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
MILLIY О
ʻ
ZLIKNI ANGLASHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARINI 
YARATILISHIDA ADABIY ALOQALARNING О
ʻ
RNI
Hojimatov M., 
О
ʻ
zMU tadqiqotchisi 
 
XX asr millatlarning о
ʻ
zligini anglashi va milliy istiqlol tafakkurining shakllanishi, mustaqil 
davlatchilik tamoyillarining ustuvorlik kasb etishi, yer sharining turli hududlarida mustamlaka-
chilik tizimining barbod bо
ʻ
lishi oqibatida xalqlarning milliy о
ʻ
zligini anglashi tom ma‘noda 
yangi bosqichga kо
ʻ
tarilgani bilan insoniyat tarixida qoladi. Zero, milliy о
ʻ
zlikni anglash har bir 
xalq, millat uchun ularni buyuk maqsad yо
ʻ
lida birlashtiruvchi umummilliy harakat, bayroq kabi 
kuchli ta‘sirga egadir. Bu borada har bir millat bir-biridan yutuq va ijobiy tajribalarni о
ʻ
rganadi, 
о
ʻ
zlashtiradi, shu asosda milliyligini boyitadi.
О
ʻ
zlikni izlash jarayoni, bu yо
ʻ
ldagi qismat sinovlari odamlarni bir-biri bilan zanjir halqala-
riday bog‗laydi. Shu tariqa turli odamlar taqdiri, xarakteri va qismati tabiat bilan, yer bilan, 
borliq bilan, yashash ishqi, qiyinchiliklarni yengish ishtiyoqi bilan chambarchas bog‗liq bо
ʻ
ladi. 
Asl adabiyot ibtido bilan intiho oralig‗ida haqiqat va ezgulik, gо
ʻ
zallik va taskin izlagan inson-
larning kо
ʻ
zini ochadigan, о
ʻ
ziga о
ʻ
zini va dunyoni tanitadigan, yashashdan maqsadini aniqlab 
olishga da‘vat etadigan qudratdir. Bu qudrat о
ʻ
quvchini milliy о
ʻ
zlik, millat va dunyoning 
boqiyligini eslatib turadigan rishtani topishga undaydi.Inson ruhiyatini manqurtlik, befarqlik, 
loqaydlik zanglaridan tozalaydi.
 
Adabiyotlar bir-birlarining ta‘sirida rivojlanadi, boyiydi. О
ʻ
z navbatida, tajribali yozuv-
chilarning ijodi yoshlar uchun mahorat maktabi vazifasini о
ʻ
taydi. Shu bois mashhur qirg‗iz 
yozuvchisi Chingiz Aytmatov о
ʻ
z davrida ―Yoshlar faqat о
ʻ
qishi emas, balki Tolstoy, Avezov, 
Oybek kabi ulkan san‘atkorlarning qimmatli ijodiy tajribalarini mukammal о
ʻ
rganishi, о
ʻ
zlash-
tirishi kerak‖
143
, degan edi. 
Milliy adabiyotlar ham ming-ming yillar davomida bir-biriga о
ʻ
zaro ta‘sir qilib, bir-birini 
uyg‗otadi. Zero, «...adabiyot va san‘atga, madaniyatga e‘tibor – bu avvalo, xalqimizga e‘tibor, 
kelajagimizga e‘tibor ekanini, buyuk shoirimiz Chо
ʻ
lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat 
yashasa, millat yashashi mumkinligini unutishga bizning aslo haqqimiz yо
ʻ
q»
144
. Bu purma‘no 
sо
ʻ
zlar milliy istiqlol tafakkurining shakllanishida, millat ma‘naviy kamolotida, uning badiiy sо
ʻ
z 
vositasida о
ʻ
zligini anglashida uyg‗oq sо
ʻ
z, adabiyot naqadar muhim о
ʻ
rin tutishini kо
ʻ
rsatib 
turibdi. Har qanday milliy adabiyotning asosini uning millatga ruh bag‗ishlovchi tarixi va tili, 
milliy qadriyat va an‘analari tashkil etadi. Jahon shoirlari, yozuvchilari dо
ʻ
st bо
ʻ
lib yashasa, ular 
mansub bо
ʻ
lgan xalqlar hech qachon bir-birlariga yov nazari bilan qaramaydilar. Milliy о
ʻ
zlik – 
xalqimizning moziy sinovlaridan о
ʻ
tib kelayotgan boy madaniy va ma‘rifiy merosi, milliy qad-
riyatlari, urf odatlari va an‘analari, ota bobolarimizning mustaqillikka erishish yо
ʻ
lidagi jasorati, 
bunyodkorlik ishlari, tafakkur xazinasi, iste‘dod va aql zakovati, о
ʻ
zbekona axloq va burch 
mas‘uliyati bilan sug‗orilgan ilg‗or g‗oyalardan iborat. 
143
Ибраимов О. Чингиз Айтматов. М.: Молодая гвардия, 2018. С.77.
144
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг «Адабиѐт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – хал-
қимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир» мавзусида Ўзбекистон ижодкор зиѐлилари вакил-
лари билан учрашувдаги маърузаси / Халқ сўзи. 2017, 4 август. 

---

173 
Zero, ―Chin sо
ʻ
z, chin tuyg‗u, chin amallarga doimiy intiqlik chin shoirlik belgilaridan-
dir‖
145
. Elni hamisha ana shu haq sо
ʻ
zni aytib, haq yо
ʻ
lga boshlaganlar millat darajasiga kо
ʻ
ta-
radi. Bunda hech shubhasiz ijodkorning qalbidagi yurt va millat qayg‗usi, bilim va mahorati, 
yuksak axloqiy darajasi, bir sо
ʻ
z bilan aytganda bedor shaxs sifatida shakllanganligi muhim 
ahamiyatga egadir. Atoqli adabiyotshunos olim I.G‗afurov ta‘biri bilan aytganda, ―Sо
ʻ
z, hissiyot, 
fikr uyg‗otishdan tashqari, eng muhimi, inson himoyasiga safarbar etilgandagina umumbashariy 
mohiyat kasb etadi‖
146
. Demak, adabiyot, avvalo, inson himoyasi, hayoti, halovati, farog‗ati, bir 
sо
ʻ
z bilan aytganda uning erku saodati uchun kurashadi.
Ayonki, sobiq ittifoq davridagi qatag‗onlar adabiyotga ham о
ʻ
z ta‘sirini kо
ʻ
rsatdi. Aslida, 
avvalo, millatga yashovchanlik, erk uchun kurashuvchanlik ruhini ato qiluvchi adabiyotning 
azim chinorlari, haq sо
ʻ
z aytayotgan ijod ahli qatag‗on qilindi. Qatag‗ondan keyingi yillarda 
ma‘lum ma‘noda milliy о
ʻ
zlikni anglash jarayonida ziyolilar, ijodkorlar ―sukut‖ saqlashga 
mahkum etildi. О
ʻ
zbekiston xalq yozuvchisi O.Yoqubov о
ʻ
z vatandoshlariga ―kishan kiyma, 
bо
ʻ
yin egma‖, deb hayqirgan buyuk Chо
ʻ
lpon haqida: ―Bir umr о
ʻ
z xalqining baxtini kо
ʻ
rish 
orzusi bilan yashab, uning erki yо
ʻ
lida shahid ketgan ey ulug‗ zot! Sening oldingdagi farzandlik 
qarzimizni qanday uzamiz! Ruhing hamisha shod bо
ʻ
lsin!‖
147
deb yozgani yodimizda.
Bu davrda sobiq ittifoqning kо
ʻ
p millatli adabiyotida tom ma‘noda millatlarning о
ʻ
zligini 
anglash jarayoni millionlab qalblarda qaytadan alanga oldi. Boltiqbо
ʻ
yi respublikalarida 
Eduardas Mejelaytes, Kavkazda Rasul Hamzatov va Qaysin Quliyev, Volga bо
ʻ
ylari va Sibir 
kengliklarida Mustay Karim va David Qо
ʻ
g‗iltinov, О
ʻ
rta Osiyoda esa Chingiz Aytmatov, 
Shukrullo, Shuhrat singari milliy tillarda ijod qilayotgan о
ʻ
ktam adiblar maydonga chiqdi. Bu 
boradagi mavjud tо
ʻ
siq va tahdidlarni engib, о
ʻ
ziga xos yо
ʻ
li va uslubi bilan milliy о
ʻ
zlik va qalb 
ozodligi borasida dog‗istonlik avar shoiri Rasul Hamzatov birinchilardan bо
ʻ
lib qat‘iy sо
ʻ
zini 
aytdi. Uning otashin va yovqur she‘riyati millati va elatidan qat‘iy nazar har bir ijodkor yuragida 
ona Vatanga bо
ʻ
lgan muhabbatni, sevgi-sadoqatni ulg‗aytirdi, milliy g‗urur va iftixorlarini 
baland ovoz ila kuylashga da‘vat etdi.Taniqli adabiyotshunos olim N.Shukurov tо
ʻ
g‗ri ta‘kid-
laganidek, ―Rasul Hamzatov asarlari qandaydir о
ʻ
z shaxsi, hatto о
ʻ
z millati manfaatlari bilan 
cheklangan tuyg‗ular va fikrlar ifodasigina emas, balki XX asr kuchlarining oldingi saflarida 
turgan progressiv insoniyat qalbining aks-sadosidir. Zamondoshlarimizning ezgulik va badbinlik, 
adolat va zulm, ma‘rifat va jaholat, muhabbat va nafrat haqidagi о
ʻ
ylari, tushunchalari Rasul 
Hamzatov she‘rlarida о
ʻ
ziga xos milliy ohang, tiniq bо
ʻ
yoqlarda ifodalangan. Dunyo miqyosidagi 
voqea-hodisalarni о
ʻ
zining qalb mulkiga aylantirib, chuqur idrok etib, badiiy ifodalash orqali 
uning asarlari umumbashariy ahamiyat kasb etgan‖.
148
О
ʻ
z davrida sharq adabiyotidan, xususan, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy ijodidan bah-
ramand bо
ʻ
lib betakror asarlar yaratgan R.Hamzatov, vaqti kelib о
ʻ
zbek adabiyotida milliy 
о
ʻ
zlikni anglash jarayonlari takomiliga, adabiyotda erk va ozodlik tarannum etilgan asarlar ya-
ratilishiga о
ʻ
ziga xos ta‘sir kо
ʻ
rsatdi. 
Adabiyotshunos olimlar uning avar adabiyoti bilan birga Dog‗istondagi barcha millatlar, 
qardosh xalqlar xususan Sharq adabiyotidagi she‘riy an‘analarni о
ʻ
zlashtirib, jarangdor she‘riyat 
yaratganini ta‘kidlaydilar. R.Hamzatovning о
ʻ
zi ham ―Tarjimonlar menga, birinchi navbatda, 
Geyne, Byorns, Sa‘diy, Navoiy, Servantes, Gyote, Dikkens, Longfello, Uitmen va boshqa shoir-
145
Йўлдошев Қ. Эзгу сўз умри. Сўз ѐлқини. Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2018. Б. 86.
146
Ғафуров И. Олтин қозиқ Т.: Шарқ НМАК, 2018. Б.152.
147
Ёқубов О. Т.: Шарқ НМАҚ, 2019. Б. 36.
148
Шукуров Н. Лочиннинг парвози / Бу олам саҳнида. Т.: Ғафур Ғулом номидаги Аадабиѐт ва санъат нашриѐти, Б.106. 

---

174 
yozuvchilarning asarlarini о
ʻ
qish imkoniyatini yaratib berishdi. Agarda ularning asarlarini о
ʻ
qi-
maganimda, ehtimol, shoir bо
ʻ
lib voyaga yetmasdim‖
149
, deya e‘tirof etadi. 
R.Hamzatovning qalbida Alisher Navoiy asarlari va shaxsiyatiga muhabbat uyg‗onishida 
uning otasi, Hamzat Sadasaning ta‘siri juda katta bо
ʻ
lgan. Sadasa Sharq adabiyotini yaxshi bil-
gan, arab tili va alifbosidagi kitoblarni bemalol о
ʻ
qiy olgan. U 1948-yilda О
ʻ
zbekistonga kelib, 
Toshkent va Samarqand shaharlarida о
ʻ
tkazilgan buyuk о
ʻ
zbek shoiri va mutafakkiri Alisher 
Navoiy yubileyi bilan bog‗liq tadbirlarda qatnashgan. Dog‗istonning Hunzax tumani Sada 
qishlog‗idagi Hamzat Sadasa uy-muzeyida bu haqda alohida kо
ʻ
rgazmali vositalar qо
ʻ
yilgani 
ham buni tasdiqlab turibdi.
Hamzat Sadasa avar xalqining kо
ʻ
plab purma‘no dostonlari, sehrli ertaklarini, afsonayu 
rivoyatlarini, qо
ʻ
shiqlariyu aytimlarini yoddan bilardi. Ular milliy ma‘naviyatning ajralmas 
qismi, eng bebaho boyligi ekanligini qayta-qayta ta‘kidlardi, el orasida mashhur bо
ʻ
lib ketgan 
asarlarida ham shu tamoyilga amal qilardi. U о
ʻ
z farzandi – kelajakda avar xalqining nomini 
dunyoga tanitadigan Rasul Hamzatovga ham shu e‘tiqodni singdirdi
150
. Avar xalq qо
ʻ
shiqlari va 
dostonlarida kuylangan yuksak insoniy tuyg‗ular barcha zamonlarda ham insonlarni ezgulik va 
yaxshilikka, vatanni sevishga da‘vat etgan. Rasul Hamzatovning millatparvar va xalqparvar shoir 
sifatida shaklllanishida Dog‗istonning birinchi xalq shoiri, otasi Hamzat Sadasaning ta‘siri juda 
katta bо
ʻ
lgan. Hamzat Sadasaning ijodi uzoq yillar davomida tog‗liq xalq estetik didi va ma‘na-
viy qiyofasini shakllantirishda muhim rol о
ʻ
ynadi.
R.Hamzatov ijodida milliy о
ʻ
zlik tamoyillarining aks etishida tug‗ilib о
ʻ
sgan oshyonini madh 
etuvchi qush, bulbul obrazi alohida о
ʻ
rin tutadi. Ta‘bir joiz bо
ʻ
lsa, bu shoirning о
ʻ
zidir. U 
о
ʻ
zining mashhur ―Dog‗istonim‖ asarida shunday deydi: ―Qushni ushlab qafasga solishadi. 
Qafasga qamalgan qush kechayu kunduz faqat bitta sо
ʻ
zni takrorlayvergan: Vatan, Vatan, Vatan, 
Vatan, Vatan, Vatan... Qushni ushlab turgan kishi о
ʻ
yga toldi: ―Uning Vatani qanday ekan, 
qayerda ekan? Ehtimol jannat qushlari va jannat daraxtlari bor, gullab yashnagan bir о
ʻ
lkadir. 
Yaxshisi, qushni qо
ʻ
yib yuborib qaysi tomonga uchishini kuzatayin. Menga qushcha mо‗jizaviy 
mamlakat yо
ʻ
lini kо
ʻ
rsatar‖. U oltin qafasning tuynugini ochdi, qush ozodlikka chiqdi. Qush о
ʻ
n 
qadamcha uchib, silliq toshlar orasida о
ʻ
sgan changal shoxiga qо
ʻ
ndi Shu changal shoxlari 
orasida qushning uyasi bor ekan...‖
151
Bu ulug‗ she‘riyat har bir yurakning о
ʻ
z gulzori, о
ʻ
z bulbuli bо
ʻ
lishi kerakligini ta‘kidladi. 
Zero, shoir aytganday har bulbulning о
ʻ
z qо
ʻ
shig‗i bor, u dunyoning turli qit‘alari, mamlakatlari, 
о
ʻ
lkalarida sayrashi mumkin. U qayerda, qaysi zamonda bо
ʻ
lmasin, avvalo, eng muqaddas tuyg‗u 
– Vatan haqida kuylaydi. 
Rasul Hamzatov sobiq ittifoq dunyodagi eng qudratli davlat va hukmron mafkura sifatida 
millionlab xalqlarning ongu tafakkuriga, yagona davlat, yagona til, yagona madaniyat g‗oyasini 
singdirayotgan bir paytda oltin qafas ichidagi qush bо
ʻ
lishni istamadi. U ruhan bu qafasni buzib 
chiqib, о
ʻ
z oshyoni va qalb ozodligini kuylashga intildi.
Kо
ʻ
rinib turibdiki, sо
ʻ
zlar о
ʻ
zgarsa-da, mohiyat bitta. Shoir asl muddaosini sо
ʻ
zlar ildiziga jo 
qiladi, unda ―menga oltin qasr qurib berib, bor ne‘matni muhayyo qilib, evaziga о
ʻ
zligingni 
unutib, xalqingdan tonib, nafsingni qondirib, jim yashasang bо
ʻ
ldi, senga oltindan haykal 
qо
ʻ
yamiz‖ degan hukmron mafkuraga qarshi isyon bо
ʻ
y kо
ʻ
rsatib turibdi. Shoir she‘rni erk 
saodati ila yongan yurakdagi ozod qush – bulbul nidosi bilan yakunlaydi: ―Yо
ʻ
q! Yо
ʻ
q! Sendan 
holi bо
ʻ
lganim, Baxtsizligim, tirik о
ʻ
lganim!‖ 
149
Ҳамзатов Р. Менинг Доғистоним (тарж. А. Мўмин). Т.: ―Ўзбекистон миллий энциклопедияси‖ Давлат илмий 
нашриѐти, 2018. Б. 178. 
150
Майндурова Р.М. Фольклорные традиции в творчестве Гамзата Цадасы. Автореферат дисс. ... канд. филол. наук. М., 
2007. 
151
Ҳамзатов Р. Менинг Доғистоним. Б. 44. 

---

175 
Barcha ulug‗ shoirlarda bо
ʻ
lgani kabi Vatani haqidagi mangu qо
ʻ
shiq bitish uning butun 
borlig‗i, hayotining mazmuni edi. Shu bois kitobga nom qо
ʻ
yishda, millat nomini bayroq qilib 
kо
ʻ
tarishda Rasul Hamzatov rad qilib bо
ʻ
lmaydigan donishmandona yо
ʻ
l tutadi: 
―Tog‗liklar kо
ʻ
pincha о
ʻ
g‗liga bobosining ismini qо
ʻ
yadi. Kitobim – mening farzandim. Men 
esa Dog‗istonning farzandiman. Demak, kitobimning nomi – ―Dog‗iston‖. Bundan ham mos, 
bundan ham chiroyli, bundan ham aniq nom bо
ʻ
lishi mumkinmi? Elchini mashinasidagi bay-
roqchadan taniydilar, kitobim-mening vatanim. Nom о
ʻ
sha bayroqcha‖
152
. Gо
ʻ
yoki Rasul 
Hamzatov milliy respublikalar xalqlari qalbida bir muddat qо
ʻ
rquv, tahlika, ikkilanish holatida 
turgan fikrlar tо
ʻ
g‗onini buzib, ular uchun ajdodlaridan qutlug‗ meros – ozod sо
ʻ
zga yо
ʻ
l 
ochganday edi. U mashhur ―Mening Dog‗istonim‖ asarida inson о
ʻ
z ona tili, milliy qadriyatlariga 
eng mustahkam rishtalar bilan bog‗langanini, bu rishtalarsiz uning nafaqat о
ʻ
zligi, balki insoniy 
qiyofasi ham yо
ʻ
qolishi mumkinligini ham ta‘sirchan va ibratli, sharqona hikmatli voqealar, ham 
mantiq nuqtayi nazaridan isbotlab berdiki, hatto mustabid tuzum mafkurasi ham bu hayot 
haqiqati oldida lol bо
ʻ
lib qoldi. 
О
ʻ
zbek adabiyotshunosligida Rasul Hamzatov ijodi hali maxsus tadqiqot obyekti bо
ʻ
lgan 
emas. Adabiy aloqalar va ijodiy hamkorlik masalalariga bag‗ishlangan maqolalar va tadqiqotlar-
da bu masala bо
ʻ
yicha ham yо
ʻ
l-yо
ʻ
lakay fikr-mulohazalar bildirib о
ʻ
tilgan. Shu о
ʻ
rinda qardosh 
xalqlar adabiyotshunosligida R.Hamzatov ijodining о
ʻ
rganilish masalasi haqida muxtasar 
tо
ʻ
xtalib о
ʻ
tmoqchimiz. Olima B.D.Xunagova
153
tadqiqotlarida R.Hamzatov va Q.Quliyev epik 
dostonlaridagi milliy madaniy о
ʻ
zgarishlarning о
ʻ
xshashligi qiyosiy tahlil qilingan. Uning fikriga 
kо
ʻ
ra, ularning ijodining mushtarak tuyg‗ulari insonning о
ʻ
z milliy urf-odatlariga, e‘tiqodlariga, 
ona xalqiga, asrlar davomida shakllangan umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatida ifodalangan. 
Tadqiqotchi X.Aliyeva
154
tо
ʻ
g‗ri ta‘kidlaganidek, ―Hamzatovning boy va betakror ijodining ildiz-
lari avar xalqining milliy merosi va qadriyatlari bilan chambarchas bog‗lanib ketgan‖.
 
Adabiyotshunos Z.Agayevaning fikricha, ―Rasul Hamzatovning voqelikni poetik idrok 
qilish va tо
ʻ
laqonli aks ettirishdagi mahorati milliy о
ʻ
ziga xoslik va romantik kо
ʻ
tarinkilikdir. 
Uning butun bir davr, katta ijtimoiy voqea-hodisalar haqidagi fikrlari tabiat va jamiyat hodisalari 
qiyosida tasvirlanadi‖.
155
R.Hamzatov prozasining janr xususiyatlarini о
ʻ
rgangan X.Magomedova
156
adib asarlarida 
zamon va makondagi о
ʻ
zgarishlar inson konsepsiyasida qay darajada aks etganini tahlil qiladi. 
Adabiyotshunos P.C.Herkesova
157
Rasul Hamzatovning ―Mening Dog‗istonim‖ asaridagi 
falsafiy fikrlar, tarixiy qiyoslarni romantik tasvirlar bilan uyg‗unlashtirish, milliy xususiyatlar 
ulug‗vorligini umumlashtirish mahoratiga yuksak baho beradi. Keltirilgan fikrlarning hammasi, 
о
ʻ
zbek adabiyotshunosligida milliy о
ʻ
zlikni anglash masalasida R.Hamzatov va о
ʻ
zbek adiblari-
ning ijodiy jiddiy tadqiqotlarga ilmiy material beradi. 
 
152
Ҳамзатов Р. Менинг Доғистоним. Б. 2. 
153
Хунагова Б.Д. Тоғликлар эпик достонларида халқ оғзаки ижоди (фольклор) анъаналари ва бадиийлигининг ўзига 
хослиги (Р.Ҳамзатов, Қ.Қулиев). Филол. фанлари номзоди дисс. Автореферати. Майкоп, 2004. 
154
Алиева Х.М. Художественно своеобразие поэзии Расула Гамзатова: аспект национально –русского взаимодействия. 
Автореферат дисс. ... канд. филол. наук. Махачкала, 2012. 
155
Агаева З.А. Пейжаз как атрибут национального мировосприятия и художественного своеобразия в творчестве Расла 
Гамзатова. Автореферат дисс. ... канд. филол. наук. Махачкала, 2004. 
156
Магомедова Х. Проза Расула Гамзатова: жанровые особенности. М., 2010. 

---

176