O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 

---

140 
О
ʻ
ZBEK TILINI О
ʻ
QITISH METODIKASIDA INNOVATSION TA‟LIM 
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISHNING SAMARASI XUSUSIDA 
 
N.Inogamova 
О
ʻ
zMU katta о
ʻ
qituvchisi 
 
Mamlakatimizda zamon talabiga mos, yuksak intellektual salohiyatli, yangicha dunyoqarash 
va mustaqil fikrli mutaxassislar tayyorlash uchun kо
ʻ
pgina imkoniyatlar yaratilmoqda. Bugungi 
tez о
ʻ
zgaruvchan iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy hayot talaba yoshlar dunyoqarashini shakl-
lantirishda yangi pedagogik interfaol metodlardan keng foydalanishni taqozo qiladi. An‘anaviy 
mashg‗ulotlar olib borish asta-sekin о
ʻ
z ornini intensiv va interfaol metodlarga, noan‘anaviy dars 
о
ʻ
tish usullariga bо
ʻ
shatib bermoqda. Bugungi kunda о
ʻ
qitishda innovatsion texnologiyalar va 
axborot texnologiyalarining qо
ʻ
llanilishi ta‘lim oluvchilarni о
ʻ
quv jarayoniga faol jalb etish 
imkonini bermoqda. Avvalo 
Novatsiya va Innovatsiya
atamalarini farqlab olish zarur. Novatsiya 
– eskilikning tarkibiga kiritilgan yangilik. Innovatsiya esa (inglizcha innavationas – yangilik, 
ixtiro) eskilikning ildizlari deyarli bо
ʻ
lmaydigan yangilikdir (prof.Z.Xolmonova ma‘ruzasidan 
olindi). Amaliyotda yangilik va innovatsiya sо
ʻ
zlari о
ʻ
rtasida farqlar mavjud. Yangilik bu fandagi 
eng sо
ʻ
nggi yutuqlar, bilimlar, usullarlar hisoblanadi. Ushbu yutuqlar, bilimlar, usullar amalda 
qо
ʻ
llanilishi bilan innovatsiyaga aylanadi. Innovatsion texnologiyalar talabalarning faol hayotiy 
munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan. Innovatsion texnologiyalarga о
ʻ
quv jarayonidagi 
yangi shakldagi intreaktiv usullar kiradi. 
 
Demak, innovatsion ta‘lim texnologiyalari deganda ta‘lim jarayonida qо
ʻ
llanilayotgan yangi 
pedagogik texnologiyalar, ta‘lim sifatini oshirishga, yuqori natijadorlikka erishishga qaratilgan 
texnologiyalar tushuniladi. Bu texnologiyalar talabalar faolligini oshirishga, ular egallayotgan 
bilimlarni о
ʻ
zlari qidirib topishlariga, mustaqil о
ʻ
rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham 
о
ʻ
zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. О
ʻ
qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojla-
nishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, bosh-
qaruvchilik, yо
ʻ
naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday о
ʻ
quv jarayonida talaba asosiy figuraga 
aylanadi. Bu dars о
ʻ
tishning interaktiv (о
ʻ
zaro faol) usuli hisoblanadi. 
Innovatsiyalarning kо
ʻ
rinishlari: yangi g‗oyalar, tizim yoki faoliyat yо
ʻ
nalishini о
ʻ
zgatirishga 
qaratilgan aniq maqsadlar, noan‘anaviy yondashuvlar; odatiy bо
ʻ
lmagan tashabbuslar; ilg‗or ish 
uslublaridir
118
. 
Pedagogik texnologiya kо
ʻ
p jihatdan reproduktiv turdagi ta‘limga yо
ʻ
naltirilgan. Noan‘ana-
viy texnologiyalarga quyidagilar xos: materialning tezkor ravishda yetkazilishi, ta‘lim olayot-
ganlar mustaqilligining faol vaziyatlari va yuqori darajasi, doimiy ichki teskari bog‗lanish (о
ʻ
z-
о
ʻ
zini nazorat qilish), suhbatdoshlik. Aynan ular samarali an‘anaviy ta‘limning kо
ʻ
p jihatlarini 
qamrab oladi va rivojlantiradi
119
.
Xususan, о
ʻ
zbek tilini ikkinchi til yoki davlat tili sifatida о
ʻ
rganayotgan talabalar uchun 
mо
ʻ
ljallangan darslarda ham nutqiy, ham grammatikaga doir materialni kompleks yondashuv 
asosida berish maqsadga muvofiqdir. О
ʻ
zbek tilini davlat tili sifatida о
ʻ
qitishda kompleks yon-
dashuv tizimi yaratilsa, talaba dars jarayonida ham gapirish, ham tushunish, ham yozish, ham 
о
ʻ
qish, ham tarjima qilish kabi amaliy kо
ʻ
nikmalarni hosil qiladi. Dars jarayonida grammatik 
qurilmalarni uslubiy tо
ʻ
g‗ri qо
ʻ
llash, sо
ʻ
zlarni tо
ʻ
g‗ri ishlatish, audiomaterialni tinglab tushunish, 
fikrni davom ettirish yoki fikr bildirish kabi bir qator kо
ʻ
nikmalar kompleks ravishda shakl-
lantiriladi. Shu maqsadda mavzuni tushuntirishda quyidagi materiallar taqdim etiladi:
118
Сайидаҳмедов Н. Ноанъанавий дарс. Янги педагогик технологиялар. – Тошкент: Молия, 2003. – B.56. 
119
Кудашева З.К., Магдиева С.С. Методика обучения литературе. Ташкент, 2008. 262-с. 

---

141 
-
vizual materiallar, tarqatma materiallar, о
ʻ
qish uchun matnlar, yozma topshiriqlar, ovozli 
materiallar, video materiallar, grammatik materiallar, test topshiriqlari, mustaqil ta‘lim uchun 
materiallar va h.z.
О
ʻ
zbek tili fani doirasida talabaning mavzularni tez va oson о
ʻ
zlashtirishiga erish uchun 
qaysi innovatsion texnologiyadan foydalanish samara beradi? Umuman olganda, mavzuning 
о
ʻ
zlashtirilishini ta‘minlashda, dars sifatini oshirishga erishishda barcha texnologiyalarni qо
ʻ
llash 
mumkin, albatta. Biz mavjud innovatsion pedagogik texnologiyalarning quyidagi kо
ʻ
rinishla-
ridan foydalanish yaxshi samara beradi, deb hisoblaymiz. 
―Idrok xaritasi‖
 
yoki ―Intellekt karta‖. Kо
ʻ
rinib turibdiki, bu texnologiya talabani idrok 
qilishga, fikrlashga, tasavvurlarini kengaytirishga, hattoki rejalashga о
ʻ
rgatadi. Ma‘lumki, as-
satsiativ tilshunoslik inson ongini, tasavvurini kengaytirish masalalarini о
ʻ
rganadi. Har qanday 
jarayon, shu jumladan ta‘lim jarayoni ham talabaning tasavvurlarini kengaytirish, his etish, idrok 
qilish qobiliyatini rivojlantirishni kо
ʻ
zda tutadi. Idrok xaritasi bu borada eng samarali texno-
logiyalardan biri hisoblanadi. О
ʻ
qituvchilarning namoyishlarni о
ʻ
tkazish, qaror qabul qilish, о
ʻ
z 
vaqtini rejalashtirish va katta miqdordagi ma‘lumotlarni esda saqlash kabi vazifalarni hal etishida 
intellekt-kartasi ajoyib vosita sanaladi. Ushbu idrok xaritasini darslarda qо
ʻ
llashga oid dastlabki 
tajribalar Toni Byuzenning ―Superthinking‖ asarida qо
ʻ
llangan. Ushbu grafik organayzerdan tah-
sil oluvchilar tomonidan dars jarayonida о
ʻ
zlashtirilgan bilim, kо
ʻ
nikma va malakalarni mustah-
kamlash maqsadida foydalanish о
ʻ
rinli deb hisoblaymiz. Demak, talabalarning kasbiy kompe-
tentligini rivojlantirish uchun darslarda intellekt kartasini kо
ʻ
rgazmali qurol sifatida qо
ʻ
llash 
о
ʻ
qituvchi fikrlarini yaxshi ilg‗ashga, mantiqiy xato va qarama-qarshiliklarni kо
ʻ
ra bilishga, 
qolaversa, tinglovchilarning umumiy g‗oyani miyasida osonroq saqlashiga imkon yaratadi.
О
ʻ
zbek tili ta‘limining о
ʻ
ziga xos xususiyati shundaki, mashg‗ulotlar ham nutqiy, ham 
nazariy mavzularni qamrab oladi. Aslida berilgan barcha mavzularning asosida milliylik, milliy 
qadriyatlar, an‘analar yotadi. Lekin ―Milliy qadriyatlar - millat iftixori‖ mavzusi qadriyatlarni 
chuqurroq о
ʻ
rganishni maqsad qilgan. Mavzuning tarkibiy qismiga moddiy va ma‘naviy qadri-
yatlar, tilga buyuk qadriyat sifatida qarash, milliy urf-odatlar, о
ʻ
zbek udumlari haqidagi ma‘lu-
motlar, xususan, mehmondо
ʻ
stlik, mehmon kutish odobiga doir qarashlar hamda о
ʻ
zbek tilida 
sо
ʻ
z yasalishiga doir grammatik ma‘lumotlar kiritilgan. ―Milliy qadriyatlar – millat iftixori‖ mav-
zusini о
ʻ
tish jarayonida Idrok xaritasidan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Dastlab 
Milliy qadriyatlar jumlasi markazga joylashtiriladi va milliy qadriyatlarni ifodalovchi Milliy til, 
Xalq dostonlari, Milliy urf-odatlar, Tarixiy obidalar kabi birikmalar asosiy tarmoq sifatida turli 
ranglarda yoziladi. Bunda biz turli vositalardan foydalanishmiz mumkin. Talabalar guruh bо
ʻ
lib 
yoki yakka tartibda ishlaydilar. Milliy til tushunchasi til tarixi, milliy yozuv, davlat tili va u bilan 
bog‗liq qarorlar, til taraqqiyotiga hissa qо
ʻ
shgan tilshunos olimlar, tilga oid ilmiy asarlar va ular 
bilan bog‗liq boshqa tushunchalarni idrok etishga undaydi. Xalq dostonlari tushunchasi esa, 
avvalo, baxshichilik san‘ati va u bilan bog‗liq bir qator jarayonlarni, tushunchalarni ifodalovchi 
assotsiatsialar bilan beriladi va hokazo. Muhimi bu assotsiatsiyalar talabani fikrlashga, bilimla-
rini kengaytirishga, idrok etishga, tasavvurlarini boyitishga yordam beradi. MiIlliy urf-odatlar 
sirasiga kiruvchi udumlar, an‘analar va ular bilan bog‗liq tushunchalar talabalar tomonidan asta-
sekinlik bilan ochib boriladi.
―Milliy qadriyatlar – millat iftixori‖ mavzusini о
ʻ
tish jarayonida yana bir grafik organayzer-
dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu – Konseptual jadval.
 
Konseptual jadval – taqqoslash-
ga asoslangan grafik organayzer. Avvalo taqqoslanadigan narsa aniqlanadi, taqqoslash amalga 
oshiriladigan tavsiflar ajratiladi. Yakka tartibda kichik guruhlarda jadval quriladi va u tо
ʻ
ldiriladi. 
Vertikal bо
ʻ
yicha taqqoslash talab etiladigan narsalar (qarashlar, nazariyalar ) joylashtiriladi. 
Gorizantal bо
ʻ
yicha taqqoslashni amalga oshirishdagi har xil tavsiflar beriladi.