Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq (mintaqaviy) markazi

Kobalt va uning biologik roli.
Temir kabi, kobalt ham muhim biogen elementlardan biri hisoblanadi. Katta yoshdagi odam organizmidagi kobaltning umumiy miqdori taxminan 1,5 mg atrofida boʻladi. 1 sutkada odam organizmiga kiritiladigan Co ning optimal miqdori 20-50 mkg ga teng.
Odam organizmida Co asosan В₁₂ vitamini tarkibida boʻladi. Bu modda, gem singari makrotsiklik kompleks birikma boʻlib, bu yerda Co³⁺ ning koordinatsion soni 6 ga teng.
Makrotsiklik ligand sifatida tetradentat birikma-porfin ishtirok etadi. Bu yerda R- murakkab organik oʻrinbosar hisoblanadi. Siankobalamin analoglarida CN– anioni oʻrniga turli boshqa organik oʻrinbosarlar qatnashadi.



7-rasm. В₁₂ vitaminining tuzilishi
В₁₂ vitamini eritrotsitlarning shakllanishi va rivojlanishida muhim rol oʻynaydi (eritropoeze). В₁₂ vitamini tanqisligi (sutkasiga 3 mkg dan kam kirishi) og‘ir kasallik–xavfli anemiya (kamqonlilik) ni keltirib chiqaradi.Toksik dozasi inson uchun 500 mg.
Siankobalamin analoglari turli xil fermentlarning aktivator-kofaktorlari hisoblanishi aniqlangan (eritropoezda ishtirok etuvchi). Kofaktorlar yetishmasligi gemoglobin va eritrotsitlar tanqisligida namoyon boʻladi.
Kobalt kobalamin – koferment B₁₂ tarkibiga kiradi (8-rasm). Bu endogen vitamin boʻlib, ichak mikroflorasi tomonidan sintezlanadi. Kobalamin makrosikl – korrin xalqasini hosil qilib, nukleotid va demetilbenzimidazol bilan bogʻlanadi. Korrin xalqasidagi boʻshliqning markazini koordinatsion soni 5 ga teng boʻlgan Co atomi egallaydi, oltinchi koordinatsion oʻrnini esa (masalan, koferment B₁₂ da) – CH₂ – guruh orqali bogʻlangan 5-deoksiadenozin egallashi mumkin. Shunga asosan koferment B₁₂ tabiiy metalloorganik birikmaga misol boʻladi. Agar oltinchi koordinatsion oʻrinni qandaydir boshqa oddiy ligandlar egallasa, akvakobalamin,gidroksokobalamin, sianokobalamin (vitamin B₁₂) hosil boʻladi.
Kobalaminda Co atomi uch xil oksidlanish darajasini namoyon qiladi: +3, +2 va +1. Co (III) ning koordinatsion soni 6 ga, Co (II) niki esa 5 ga teng. kobalaminning asosiy fermentative ahamiyati H yoki CH₃ radikallarini bioligandlar orasida tashish bilan bogʻliqdir. Boshqa kobalamin fermentlari izomerlanish (mutaza) va degidratlanish (liaza) hollarida radikallar almashinuvining katalizatorlari hisob-lanadi. Radikallar almashinuvi Co – C bogʻlarining susayishi bilan boshlanib, Co (II) va CH₂R ning hosil boʻlishiga olib keladi. CH₃ guruhining almashinish reaksiyasi Co (+1) ning yuqori nukleofilligiga asoslangan. Bu reaksiya metionin biosintezida va metan ishlab chiquvchi metanogen-bakteriyalar faoliyatida namoyon boʻladi. Kobalamin yuqori organizmlarning hayot faoliyati uchun muhim moddadir (odam uchun kuniga bir necha mg zarur), lekin u faqat mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqariladi.
Vitаmin B₁₂ аsоsаn hаyvоnlаr vа kishilаr оrgаnizmidа kоbаmid kоfеrmеntlаri hоlаtidа uchrаydi. Ulаr оrgаnizmdаgi biоlоgik sistеmаlаrdа bоrаdigаn koʻplаb izоmеrizаsiyalаnish jаryonlаridа, хususаn fеrmеntаtiv, mоlеkulаlаr ichidаgi qаytа guruhlаnish rеаksiyalаridа qаtnаshаdi. Mаsаlаn, dеzоksiаdеnоzil - B₁₂ L-glutаmin kislоtаsini -mеtil-L-аspаrаgin kislоtаsigаchа izоmеrlаshdа kаtаlizlоvchi fеrmеnt kоfаktоri sifаtidа хizmаt qilаdi.
Bundаn tаshqаri vitаmin B₁₂ vа uning hоsilаlаri оqsil biоsintеzidа vа uglеvоdlаr аlmаshinuvidа qаtnаshаdilаr.
Oʻsimlik va hayvonlar В₁₂ ni sintez qila olmaydilar. Uni bakteriyalarning ba’zi turlarigina ishlab chiqaradi. Odamning oshqozon-ichak traktida esa bunday bakteriyalar mavjud, boʻlib ular yetarli miqdordagi В₁₂ vitaminini sintez qila oladilar. Anemiya (kamqonlilik) qonga ushbu vitaminning soʻrilishining buzilishi bilan bogʻliq.
Organizmga Co asosan ovqat orqali kiradi. Ayniqsa u jigarda, sutda, qizil lavlagida, rediskada, koʻk piyoz, karam, petrushka salat va chesnokda koʻproq boʻladi.