O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

8. MUZLIKLAR GIDROLOGIYASI 
Muzliklar yer sirtining qor chizig‘i chegarasidan yuqori qismida, 
relyef hamda iqlim sharoiti qulay kelgan joylarda qorning to‘planishi va 
zichlashishidan hosil bo‘ladi. Ular o‘zi joylashgan hududning iqlimiga, 
daryolarining suv rejimiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, ayniqsa, tog‘ 
muzliklari daryolarni to‘yintiruvchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi.
 
8.1. Qor qoplami va uning xususiyatlari 
Qor qoplami qorning yer sirtida to‘planishidan hosil bo‘ladi. Shamol 
ta’sirida u yer sirtida notekis taqsimlanadi. Natijada, qor qoplamining 
asosiy ko‘rsatkichlari 
- qalinligi, strukturasi
(tuzilishi), 
zichligi,
suv
 
miqdori
 
turli hududlarda turlicha bo‘ladi. Daryolarning suvliligi ko‘p 
jihatdan ularning havzalarida yilning sovuq davrlarida to‘plangan qor 
qoplami miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. 
Tabiatda quruq va xo‘l qor qoplamlari bir-biridan farq qiladi. Quruq 
qor qoplamining zichligi o‘rtacha 0,06 g/sm
3
ga teng bo‘lsa, xo‘l qor 
qoplaminiki esa 0,20 g/sm
3
atrofida bo‘ladi. 
Yer sirtida shunday yuza(sath)lar mavjudki, u joylarda qor 
ko‘rinishida yoqqan atmosfera yog‘inlarining o‘rtacha yillik miqdori uning 
erishiga va bug‘lanishiga sarf bo‘lgan qiymatiga teng bo‘ladi. Aniqrog‘i, 
ma’lum balandlikda qor 
to‘planishi
va uning 
sarflanishi
muvozanatda 
bo‘ladi. Relyef va iqlim sharoitlarining o‘zaro munosabati tufayli
 
vujudga 
kelgan bunday sath
 
qor chegarasi
 
yoki 
qor chizig‘i
 
deb ataladi. 
 
Qor chizig‘idan pastda qor shaklida yoqqan yog‘inlarning miqdori 
ularning erishga va bug‘lanishga sarflanishidan kam, qor chizig‘idan 
yuqorida esa buning aksi bo‘ladi. Qor chizig‘idan yuqorida, 
xionosfera 
deb ataladigan qatlam doirasida, muntazam ravishda qorning to‘planishi 
kuzatiladi. Xuddi shu xionosfera chegarasida doimiy qorliklar va muzliklar 
hosil bo‘ladi. Xionosfera qatlamidan yuqoriga ko‘tarilgan sari esa 
yog‘adigan qor miqdori sarf bo‘ladiganidan kamaya boradi. 
Qor chizig‘ining geografik kengliklar bo‘yicha taqsimlanishi 8.1-rasmda 
keltirilgan. Qor chizig‘i qutb doirasida, havo haroratining pastligi tufayli, 
okean sathigacha tushadi. Jumladan, janubiy yarim sharda qor chizig‘i 62
0
janubiy kenglikdan boshlab okean sathiga to‘g‘ri keladi. Sababi, janubiy 
yarim shar iqlimiga asosiy ta’sirini okean ko‘rsatadi. Qor chizig‘ining eng 
baland nuqtasi subtropiklarda joylashgan (6400 m gacha). Ekvator havosi 
nam bo‘lib, u yerda yog‘in miqdori bir muncha ortadi va qor chizig‘i 
balandligi 4400-4900 m gacha tushib qoladi. Tog‘li hudududlarda qor 
chegarasi balandligi yil fasllari bo‘yicha o‘zgarib turadi (8.2 - rasm). 

---

79