O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Tabiatdan foydalanish jarayonining majmualiligi
 
va bu borada
 
tadbirlarning ekologik jihatdan asoslanganlik prinsipi
ishlab chiqarishni 
atrof-muhitga salbiy ta‘sirini iloji boricha kamaytirishga, muhitning 
tozalanishiga, aholining turli kasalliklarga chalinmasligiga ijobiy ta‘sir 
etadi. Tabiiy resurslardan foydalanish chog‗ida barcha texnologik 
jarayonlarning ekologik jihatdan atrof-muhitga ta‘siri eng kichik 
ko‗rsatkichlarga qadar pasaytirilishi geoekologik muammolarning 
yechimini tezlashtiradi. Bunga chiqindisiz texnologiya, berk texnologiya 
kabi ishlab chiqarish jarayonlarini qo‗llashga o‗tish bilan erishiladi. 
Ikkilamchi resurslarni majmuali to„liq qayta ishlash prinsipiga
amal qilish orqali ishlab chiqarish jarayonida vujudga kelgan terrikonlar, 
ag‗darmalar va boshqalarni, maishiy turmushda tarkib topayotgan turli 
chiqindilarni qayta ishlash bilan atrof-muhitning ifloslanishini va 
yaylovlarning band bo‗lishini oldi olinadi. 
Tabiiy resurslardan foydalanishning ustuvor yo„nalishlari.
Tabiiy resurslardan foydalanish ma‘lum strategiya va taktikaga asoslanishi 
lozim, Chunki ularning ba‘zilari tugaydigan (tiklanmaydigan) guruhlarga 
oid bo‗lsa, qolganlari tugamaydigan va tiklanish xususiyatiga ega. Ba‘zan 
tugamaydigan resurslar juda kuchli darajada foydalanishi tufayli ma‘lum 
davrgacha sifatsiz holga kelishi mumkin. 
Mineral xom ashyolardan foydalanishda ma‘lum ilmiy prinsipga 
asoslanish o‗ta zarur. Bu borada komplekslilik prinsipi juda ham asqotadi. 
Tabiatda faqat bir elementdan tashkil topgan qazilma boylik kamdan-kam 
uchraydi, ko‗p holatlarda 2-3 va undan ko‗p, ba‘zan 15-20 xil foydali 
elementlardan tashkil topgan konlar uchraydi. Kondan foydalanishda 
aksariyat kerakli modda ajratib olingan holda qolganlari (masalan, 
sochilma elementlar) ag‗darma sifatida terrikonlarda to‗plana boradi. Bu 
jarayonda ularning sifati buziladi, isrof bo‗ladi, atrof-muhitga zarar 
keltiradi. Ushbu noxush hodisani oldini olish va ko‗proq iqtisodiy samara 

---

127 
olish maqsadida konlardan majmuali foydalanish, ya‘ni barcha foydali 
elementlarni bir vaqtda ajratib olishni yo‗lga qo‗yish ayni muddaodir. Bu 
har taraflama foydalidir – atrof-muhit zarar ko‗rmaydi, ortiqcha terrikonlar 
vujudga kelmaydi, yaylovlar maydoni qisqarmaydi. Demak, mineral xom 
ashyolardan foydalanishda komplekslilik prinsipi ustuvor bo‗lgan holda 
unga hamma konlarda muntazam rioya qilinishi maqsadga muvofiq. 
Sug‗oriladigan yerlar iqtisodiy jihatdan eng samarali ekanligi 
barchaga ayon. Biroq, sug‗orma yerlardan olinadigan yalpi mahsulot 
miqdori va ularning tannarxi turli vohalarda turlicha, boshqacha aytganda 
iqtisodiy samara bir-biridan keskin farq qiladi. Bu holatni tahlil qilish 
natijalariga ko‗ra hamma gap yerning meliorativ holatida ekanligi ma‘lum 
bo‗ldi. Darvoqe, iqtisodiy samara ustun bo‗lgan vohalarda tuproq-
meliorativ sharoit ekinlarning o‗sishi uchun qulayligi bilan tavsiflanadi va 
aksincha. Meliorativ sharoit og‗ir bo‗lgan viloyatlarda suvdan foydalanish 
ham izdan chiqqan, ya‘ni gektar hisobiga sarf qilinadigan suv miqdori 
kattaligi bilan ajralib turadi. Yer-suvdan omilkorlik bilan foydalanish va 
iqtisodiy samaraga erishish uchun, eng avvalo, yerlarning meliorativ 
holatini tubdan yaxshilash, suvdan rasamadiga yarasha foydalanish 
texnolgiyasini joriy etish va shundan so‗ng agrotexnik va agromeliorativ 
tadbirlarni qo‗llashga o‗tish ma‘qul. Chunki yerlarni yetarli darajada 
sho‗rini kamaytirmaguncha ularga mineral o‗g‗it solish va boshqa 
tadbirlarning samaradorligi mutlaqo sezilmaydi. 
Vohalarda yerdan foydalanishda eng avvalo tuproq-meliorativ holatni 
tubdan yaxshilash, ekinlarni sug‗orishni meyoriy ko‗rsatkichlar asosida 
amalga oshirish (sug‗orish texnikasini yanada takomillashtrish) ustuvor 
yo‗nalish bo‗lishi lozim. Mazkur yo‗nalishdagi taraqqiyot bosqichma-
bosqich amalga oshirilishi nazarda tutiladi. Tadbirlarni meliorativ sharoit 
og‗ir bo‗lgan Quyi Amudaryo, Quyi Zarafshon, Mirzacho‗l, Qarshi 
cho‗lidan boshlanishi maqsadga muvofiq. 
Tabiatdan foydalanish jarayonida barcha resurslar bo‗yicha ham eng 
ustuvor yo‗nalishlar aniqlanishi va hayotga tadbiq etilishi bozor iqtisodiyoti 
sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki tabiatdan foydalanishda 
dunyo andozalariga asoslanish yuqori iqtisodiy samara beradi, tabiat 
potensialidan to‗liq va to‗g‗ri foydalanish imkoniga ega bo‗linadi.