O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Talonchilik urushlari va harbiy demokratiya. 
Xususiy mulk va mulkiy tengsizlikning vujudga kelib kuchayaborishi 
qator o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. Bu xol urug‘ jamoa va qabilalar 
orasidagi munosabatlarni ular orasida qator-qator klishmovchiliklarni vujudga 
keltirdi. Bu kelishmovchiliklar esa qabilalar-aro urushlarni kuchayishiga sabab 
bo‘ldi. Ilgari chegarani himoya qilish, o‘ldirilgan qabilalar, urug‘ a'zolarning 
xunini olish uchun urushlar olib borilgan bo‘lsa, endilikda urush talonchilik 
boylik orttirish va qo‘lga kiritishning asosiy manbaiga aylandi. Urushda g‘olib 
chiqqan qabilalar, qo‘lga tushurgan xazina, qurol, chorva va boshqa qimmat 
baho buyumlarni o‘lja qilib olar, erkin aholini esa qul qilib xaydab ketar edilar. 
axoli sonning orta borishi bilan esa yengilgan qabilalarning ekin yerlarini, ajoyb 
o‘tloqlarini, xayvonot olamiga boy bo‘lgan ov qilish maydonlarini ham tortib 
olar edilar.
Talonchilik, bosqinchi qabilalarga mashaqqatli meshnatdan ko‘ra osonroq 
va xatto sharafliroq bo‘lib ko‘rinadi. Demak o‘sha davrdagi harbiy yurishlar, 
harbiy tehnika va harbiy tashkilotlarni qayta qayta ko‘rishni talab etar edi.
Jangovar va mudofaa ahamiyatga ega bo‘lgan nayza, oybolta, cho‘qmor, 
qilich, dubulg‘a, qalqon, xanjar kabi qurollar o‘sha vaqtlarda paydo bo‘ldi va 
takomillashaborgan. Dushman xujumidan saqlanish uchun qishloqlarni atrofi 
qalin devor, ko‘tarma va xandaq kabi mudofaa inshoatlari bilan ihota qilina 
boshladi. 
Shunga muvofiq urush xaraktlari, uning taktika va strategiyasi o‘zgarib 
murakkablashaboshladi. Axolining borgan sari zich bo‘lib yashashi talonchilik 
urushlari, o‘z-o‘zini mudofaa qilish qator ichki va tashqi sabablar hamma yerda 
qarindosh qabilalar ittifoqini tuzish zaruriyatini taqazo etdi. Qabilalar ittifoqi, 

---

246 
ular orasidagi iqtisodiy siyosiy va madaniy munosabatlar esa turli qabilalarning 
bir-biriga qo‘shilib, aralashib ketishi natijasida jamiyatda yangi ijtimoiy shakl-
xalqlar vujudga keldi. Dastlab harbiy yurishlari vaqtida qabila boshlig‘ining o‘zi 
barcha ishlarga raxbarlik qilgan. Lekin urush xarakatlarining kuchayishi va 
urush texnikasining takomillashuvi natijasida alohida harbiy boshliqlar ajralib 
chiqaboshlaydi. Bu harbiy boshliq yoki lashkar boshi atrofida esa kuchli, botir 
epchil va sadoqatli jangchilardan tashkil topgan askarlari bo‘lgan.
Qabilani tashqi dushmanlardan muvaffaqiyatli ravishda mudofaa qilish va 
talonchilik urushlari va xarbiy sohada olib borilgan boshqa ishlar 
lashkarboshilarning obro‘-e'tiborini oshirib yuboradi. Qo‘shni qabilalar ustiga 
bosib borish, talonchilik urushlari natijasida hisobsiz o‘ljalar va asirlar qo‘lga 
kiritilgan. Shubhasiz bu o‘lja va asirlar g‘oliblar orasida taqsimlanib, boylik va 
asirlarning katta qismi harbiy boshliqqa tekkan. Shunday qilib g‘olib kelgan 
lashkarboshilar va askarlar o‘zga qabila va xalqlarni talash yo‘li bilan boyib 
ketaboshlaganlar.
Endilikda ilgarigi xalq lashkaboshi qabila uchun zarur bo‘lgan mansabdor 
kishiga aylana boshlaydi. Xalq majlisi bo‘lmagan joyda xalq majlislari paydo 
bo‘lib, xalq majlisi, lashkarboshi, oq soqollar kengashi harbiy demokratiya deb 
atalmish tashkilotni tashkil etadilar.
Xalq yig‘inida 16 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar-ya'ni xarbiy 
yoshdagi kishilar qatnashar edi. unda yo‘lboshchini, demokratik muassasi 
hisoblangan xalq yig‘ilishi va oq soqollar keggashi saylab qo‘yar edi. Xarbiy 
demokratiyaning demokratik deyilishining sababi ham shundadir.
Xalq yig‘ilishi harbiylar yig‘ilishi ham edi. Unda xalq lashkarboshisining 
ta'siri kuchli bo‘lib, endilikda urushning o‘zi va urush olib borish uchun 
uyushish xalq turmushining muntazam funksiyalariga aylandiki, shuning uchun 
ham u harbiydir. Xarbiy demokratik tushunchasini tarix faniga olib kirgan kishi 
L. G. Morgan bo‘lib, u rug‘chili tuzumining so‘nggi bosqichi davridagi 
jamiyatni boshqarish tashkilotini «xarbiy demokratiya», deb atagan.

---

247 
Normanlar, qadimgi germanlar, keltlar, skiflar, jamiyatini qadimgi 
Rimning podsholik davri va Gomer davridagi grek jamiyati xarbiy 
demokratiyaning yorqin namunasi xisoblanadi.
Shunday qilib, xarbiy demokratiyaning vujudga kelishi talonchilik 
urushlari, qabilalararo-munosabatlar, savdo sotiq, ayriboshlashning kuchayishi 
xususiy mulkchilik, mulkiy tengsizlik, ijtimoiy tabaqalar va davlatning kelishi 
uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratdi.
Ibtidoiy jamoa tuzumi o‘rnida tabaqasiz jamiyat o‘rniga tabaqali jamiyat 
va yuqori ijtimoiy toifalarning manfaatlarini himoya qiluvchi davlat vujudga 
keldi.