|
Neolit davridagi diniy tasavvurlar.
Neolit revolyusiyasi odamlarning
turmush tarzini, tubdan o‘zgartirdi. Odam asta-sekin o‘simliklarni o‘stirish,
ozuqa zahiralarini hosil etishni o‘rgandi, bu esa odamni o‘troq hayot kechirishga
majbur etdi. Yovvoyi hayvonlarni qo‘lga o‘rgatdi hamda ular berayotgan
mahsulot: go‘sht, sut va teridan foydalanishni o‘rgandi. Ovqat pishirishni
o‘rganish, idishlar yasash kabi yangi muhim materiallarni o‘zgartirdi. U ovqat
va ichimliklar saqlash uchun mo‘ljallangan idishlar, uy qurish uchun
foydalaniladigan loyni tayyorlashga o‘rgandi. Neolit davri yuqori paleolitdan
shunisi bilan farqlanadiki, unda odamzod tosh buyumlarni silliqlash va sayqal
berishni o‘rgandi va shu farq mazkur davrga nom berdi (
neolit
– yangi tosh
davri, yangi tosh ishlash, yangi usullar davri).
Neolit davrida dehqonlarga yangicha ishlab chiqarish usullarini topdilar,
zich va guruh-guruh bo‘lib yashay boshladilar. Dushmandan hamda yovvoyi
hayvonlardan
himoyalangan
qishloqlar
kengayib,
atroflarida
kichik
qishloqchalar o‘rnashar edi. Aholining keskin ko‘payishi yangi yerlarni
o‘zlashtirishga ehtiyoj tug‘dirsa, hayot tarzini o‘zgarishi diniy tasavvurlarning
rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratdi.
Dehqonchilikning muntazam tirikchilik tashvishlari: hosilni, yig‘im-
terimni kutish, aniq vaqtni belgilash, yil fasllarining sikllarini bilish kabilarning
hammasi dehqonning osmonu yerga, quyoshu oyga, yomg‘iru shamolga yangi
qiziqishi paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi, yangi ruhlar qudratiga ishonch sezilarli
va ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoldi. O‘z navbatida, iltijo va qurbonlik ruhlarga
atala boshlandi. Ammo, tabiiy imkoniyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlar keskin
o‘zgardi. Natijada qadimgi ruhlar – animistik sig‘inish ob'ekti asta-sekin o‘ta
qudratli xudolarga aylandilar. Ular uchun mehrob hamda cherkovlar tashkil
etilib, bunday joyda, odatda, dehqonlar jamoasidan maxsus ajratilgan alohida
xizmatkorlar – kelajakdagi kohinlar – kechayu-kunduz xizmat qilar edilar.
Qadimgi totemistik tasavvurlar ham o‘zgardi, dehqonlar hayoti ov natijasiga
bog‘liq bo‘lmagani bois, hayvonlar qadrlana boshladi, ammo totemistik
237
tasavvurlar avlodlar xotirasida saqlanib qolaverdi. Bu esa zoomorfik tashqi
qiyofani biron-bir sig‘iniladigan ilohiyatda aks etishiga olib keldi. Aksar
ilohiyatlarning ko‘rinishi hayvon, qush, baliqlarning yo boshi, yo tanasi shaklida
bo‘lar edi. Bu mifologik qahramonlarning yuqorida aytib o‘tilgan ilohiyatiga
qarindoshligi saqlanib qolgan.
Fetishizmning sokin xarakteri o‘zgardi, ilohiyatlarning qudratli butlari,
mehroblar yoki cherkovlar yoniga o‘rnatilgan yirik haykallar shakliga aylandi.
Ba'zan butlar o‘rniga ramziy haykalchalar, turli shakldagi toshlardan
foydalanildi.
Fetishizmning
rivojlanishida
bu
haykal
va
qurilmalar
ibodatxonalarning ramzi bo‘lib xizmat qildi.
Afsun ham o‘zgardi. Afsungarlarning dushmanlarga ziyon yetkazish va
omadli ov bilan ta'minlash, ruhlar yordamida o‘z maqsadiga yetishishning
ibtidoiy usullari o‘rniga yangi, puxta o‘ylangan ilohlar bilan aloqa marosimlari,
boshqa diniy marosimlar, ibodat va qurbonlik qilish tartiblari yuzaga keldi.
Tabiiyki, bular asosida qadimgi afsunlar yotar edi. Ammo bir qancha
yangiliklar: fol va bashorat yuzaga keldi, bular afsunga yaqin bo‘lgan hamda
unga asoslangan afsun usullari bo‘lsa-da, maqsad boshqa edi: bunda istakni
amalga oshirish emas, balki uni bilish ko‘zda tutiladi. Folbinlikning ilk shakllari
neolit davridan ilgari ham amalda bo‘lgan. Ammo tizim sifatida neolit davrida
yakunlandi. Neolit davridagi dehqonlar qudratli tangridan qo‘rqqan holda uning
yaxshi niyat munosabatlariga juda qiziqar edilar. Buning uchun tabiat kuchlari
ilohiyatlariga yoki ilohiylashtirilgan ajdodlarga ibodat qilishar edi. Ular xayolan
qurbonliklar va ibodatlar ilohiyatlar ko‘ngliga yo‘l topadi, bizga yordam keladi
deb ishonar edilar, ammo buni bilsa bo‘ladimi? Mana shu yerda fol ochish kelar
edi. Har bir jamoa uchun xos bo‘lgan ibtidoiy shakldagi afsun marosimlaridan
farqli o‘laroq, folbinlik yuqori saviyadagi madaniyatni talab etardi.
Marosimlarni olib boruvchi folbin kiyimi shartli belgilar tizimiga rioya qilishi
shart edi. Bu shartli belgilar sig‘inilayotgan ilohiyatining qoniqganligini hamda
ularning iltijolariga aniq javob berishga tayyorligini anglatardi. Belgilar tizimi
238
har xil: elementar qur'a tashlashdan to murakkab chiziq, yorug‘ nuqta va
chiziqlarni qo‘shilishigacha bo‘lar edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
