|
10-bob. Ibtidoiy jamoa va sivilizatsiya
10.1.
Ibtidoiy jamoa tuzumining buzilishi shart-sharoitlari va
talonchilik urushlari hamda harbiy demokratiya.
Ishlab chiqarish kuchlarning rivojlana borishi mehnatning birinchi va
uchinchi taqsimoti va boshqa qator sabablar jamiyat ichida katta o‘zgarishalar
sodir bo‘lishiga olib keldi. Bu hol oqibat natijada ibtidoiy tuzumning inqirozga
yuz tutishiga sabab bo‘ldi. Bu jarayon partiarxal jamiyatning asosiy negizini
tashkil etgan katta oilalarga ta'sir etib, ular kichik-kichik mustaqil oila bo‘lib
ajralib chiqa boshladilar. Mustaqil xo‘jalik yuritaboshladilar. Katta patriarxal
oilalarning mayda oilalarga bo‘linib ketishi, xo‘jalik jixatidan mustaqillika va
erkinlikka intilishlari xususiy mulkning vujudga kelishi uchun zamin xozirladi
va o-ibat natijada uni vujudga keltirdi.
Xususiy mulkning vujudga kelishi masalasi ibtidoiy jamiyat umuman
bashariyat tarixi bilan shug‘ullanuvchi barcha olimlar oldida turgan eng muxim
masalalardan biridir. Xususiy mulkning kelib chiqishi masalasida yevropa
olimlari qator «nazariya» larni ilgari suradilar. Ularning fikricha xususiy mulk
azaliy va tabiy emish.
Eng avval qaysi narsalar, nimalar xususiy mulkka aylangandegan masala
olimlarni qizqtirgan. Bu masalada hali olimlarning fikr-muloxazalari bir hil
emas. Ba'zilar chorvani eng dastlabki xususiy mulk desalar, boshqalar yerni va
bo‘lak narsalarni eng dastlabki xususiy mulk bo‘lgan deydilar.
Shuni aytish kerakki, qayrda xo‘jalikning qaysi tarmog‘i-rivojlangan
bo‘lsa, mazkur xo‘jalik yetishtirgan maxsulot shu joyda xususiy mulkning ramzi
bo‘ladi.
Chorvachilik rivojlangan rayonlarda chorva molarrining dastlab xususiy
mulkka aylanganligi shak-shubxasizdir. Xo‘jalikning asosini dexqonchilik,
bog‘dorchilik tashkil etar ekan, demak u joylarda yer xususiy mulkning manbai
bo‘lib qolgan. Demak ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi yirik patriarxal oilalar
yemirilib uning o‘rniga kichik oilalar maydonga keldi. Ishlab chiqarishning
243
rivojlanishi natijasida kichik oilalar jamiyatining asosiy xo‘jalik va ijtimoiy
tashkilotiga aylandi. Mol-mulk chorva, yer va boshqa narsalar kichik oilalar
ixtiyoridagi xususiy mulkka aylandi. Oila boshlig‘i esa oila ixtiyoridagi, yer,
suv, chorva, o‘z xotini bolalari ustidan ayni vaqtda ularning mexnati usttidan
cheksiz xuquga ega ega bo‘lgan xukumron shaxsga aylandi. Shunday qilib
xususiy mulkchilik kelib chiqdi.
Kichik oilada ishlabchiqarishning ham dehqonchilik, chorvachilik
ayrboshlash va boshqa soxalarning yuksala borishi natijasida ishchi kuchiga
bo‘lgan talab kuchaya bordi. Kichik oila katta xo‘jalik yuritaboshlash natijasida
oilada kishilarning ish kuchi kifoya qilmay qoldi. Endilikda xo‘jalik ishlarini
olib borish uchun tashqaridan qo‘shimcha yangi ishchi kuchi kerak bo‘lib qoldi.
Bunday ishchi kuchni o‘zga qabilalar bilan olib borilgan urushlar vaqti asr
olingan kishilar tashkil etib, ular qullarga aylantirilgan, ular mexnatidan turli
xo‘jalikning turli soxalarida foydalanilgan. Shuni ham aytib o‘tish kerakki,
harbiy asrlar qo‘shimcha ishchi kuchi kulning yagona manbai emas. Ibtidoiy
jamoa tuzumining yemirilayotgan so‘nggi bosqichiga kelib, iste'mol
buyumlarini taqsimoti o‘zgarib, ba'zi kishilar nochor ahvolga tushib qoladi.
Natijada qarz olish paydo bo‘lib, qarzni o‘z vaqtida yoki umuman to‘lay
olmaslik qaramlik va asoratga olib keladi. Shunday qilib qul va qulchilik
vujudga keldi. Qulchilik ba'zi joylarda matriarxatning so‘nggi bosqichlaridayoq
vujudga keldi, ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlariga uning tanazzulga yuz tutgan
davrida biroz rivoj topdi. Lekin bu davrdagi qulchilikni klassik qulchilikka
taqqoslab bo‘lmas edi. chunki u hali xo‘jalik sistemasiga ishlabchiqarishning
alohida vositasiga aylanmagan edi. Ular o‘z mulklariga ega bo‘lishish bilan
birga, ba'zi shaxsiy xuquqlarga ham ega edilar. Ibtidoiy jamoa tuzumi
yemirilayotgan bir sharoitda hamma oilalar boylik jihatidan bir hil emas edilar.
Ba'zi oilalar sermulk, badavlat, ba'zilari o‘rta xol, ayrimlari esa kambag‘alroq
edilar. Ko‘rinib turibdiki, bu davrga kelib oilalar urug‘lar va qabilalar jamoasi
ichida ham mulkiy-tengsizlik vujadga keldi. Mulkiy tengsizlikda esa jamiyatni
244
boy va kambag‘al tabaqalarga bo‘lib yuborib, ular orasida qator ziddiyatlarni
vujudga keltirdi. Bu ziddiyatlar esa ular orasidagi to‘qnashuvlarga sabab bo‘ldi.
Mulkiy tengsizlikning vujudga kelishi xususiy mulkning vujudga kelishi bilan
chambarchas bog‘liq. Mulkiy tengsizlikning vujudga kelishi bilan jamiyatning
bir necha qaramma qarshi toifalarga bo‘linishi ibtidoiy jamoa tuzumining
negizida dastlabki quldorlik davlatlarini vujudga kelishi uchun asos yaratdi.
Ibtidoiy jamoa tuzumi so‘nggi davrda urug‘ jamoalari tarqalib qo‘shni jamoalar
vujudga kelaboshlaydi. Urug‘ jamoalarining ko‘chishi boshlanadi. Yoki ular
borib o‘rnashgan yerga o‘zga joylardan o‘zga uruqqa mansub odamlar guruxi
kelib o‘rnasha boshlaydi. Bu ko‘chishlarning urug‘larning dastlabki teritorial
birligini tuzib yuborib, turli urug‘lardan tashkil topgan aralash qishloqlarni
vujudga keltiradi. Bu qo‘shni jamoalar edi.
Shu tariqa qon-qarindosh urug‘chiligiga buzilib qo‘shni jamoalar paydo
bo‘ladi. dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi halqlarda bu jamoasi,
chorvadarlarda esa ko‘chmanchilar jamoasi nomini oladi.
Qishloq jamoasi ibtidoiy jamoa tuzumining so‘nggi bosqichi hisoblanadi.
Qishloq jamoasi dualizm-ikki tomonlama xarakterga ega edi. Bu ikkiyoqlik
qishloq jamoasida ayni bir vaqtning o‘zida ham xususiy ham ijtimoiy mulkning
mavjud ekanligi bilan xarakterlanadi. yerni yakka-yakka ishlash undan hosilni
xususiy o‘zlashtirish xayvonlar qishloq xo‘jalik buyumlari qullar, «uy va uning
qo‘shimcha qismi-xovli» xususiy mulk, hsoblanib ekiladigan yer, o‘tzorlar,
o‘tloq, yaylovlar, o‘rmonlar, tog‘-toshlar va suvlar umumiy mulk hammga
tegishli bo‘lgan.
Lekin qishloq jamosi ham barqaror bo‘lmay, ham keyinchalik o‘zgarishga
uchragan.
Qo‘shni qishloq jamoasidan dualizm uning umumiy mulkdan xususiy
mulkka o‘tish formasi bilan izoxlandi. Lekin qadimgi sharqning sug‘orma
dehqonchiligi rivojlanganmamlakatlarida qishloq jamoalari nisbatan barqaror
bo‘lib, uzoq yashaganlar. Chunki sug‘orma dehqonchilikka asoslangan
245
mamlakatlarda kanallar, qazish sug‘orish inshoatlarini qurish va ularni tartibga
solib turish hamisha, hamma vaqt birgalikda mehnat qilishni taqazo etar edi.
Shuning uchun ham bunday mamlakatlar uchun qo‘shni qishloq jamoasining
ahamiyati katta edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
