O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

4.3
 
Eng qadimgi odamlar migratsiyalari 
 
Xomo xabilis faqatgina Olduvay darajsidagina bo‘lib qolmay, ancha keng 
tarqalgan edi.
1961 yili Chad Respublikasining Ndjamen degan joyidan 600 km 
shimoliy-sharqiy yerdan chadantrop kalla suyagining parchasi topilgan bo‘lib 1 
million 
yil 
qadimiylikka 
ega. 
Chadantropning 
jismoniy 
tuzilishida 
avstrolopitekning ham olduvay pitekantropining hali belgilari mavjud. Bu xol 
uni Xomo xabilisga qo‘shish imkoniyatini beradi. Chadantrop suyagi bilan birga 
hyech qanday tosh qurol topilgan bo‘lmasa ham, mazkur joydan qadimgi 
olduvay davriga oid tosh qurollar uchraydi. Olduvay darajasida ajoyib 
kashfiyotlar 60 yillarining oxiri va 70 yillarda Keniyada va Efiopiyada Turkana 
ko‘li qirg‘oqlarida ham arxeologik qidiruv va qazish ishlarini keng ko‘lamda 
olib borish uchun turtki bo‘ldi. 
U yerga xalqaro ekspeditsiya tashkil etilib, qazish ishlariga fransuz, 
amerika va keniya arxeologlari, antropologlari va poleantropologlari rahbarlik 
qilishdi.
Xalqaro ekspeditsiya tomonidan to‘plangan boy materiallar odamning 
tarqalishi, ularning sanasi va madaniyati masalalarini xal etishda juda katta 
ahamiyatga ega bo‘ldi. 
1970 yili Keniyadagi Koobi-Fora degan joydan shunday madaniy qatlam 
topildaiki, undagi olduvay davriga mansub tosh qurollar kaliy-orgon usuli bilan 
hisoblangan. 3-3,5 million yil ilgari yasalganligi ma'lum bo‘ldi. Bu inson 
yaratgan eng qadimgi va dastlabki tosh quroli edi. 
Koobi-Fordaga mazkur topilmalar insoniyatning bundan 2,6 million yillar 
ilgari hayvonot olamidan ajralib chiqqanligi ko‘rsatadi. Shuni ham aytib o‘tish 
kerakki, Koobi-Forda avstrolopitek maymunlarining qoldiqlari va boshqa ko‘p 
suyaklar topilgankim, ehtimol ularni bir qismi Xomo xabillisga mansub bo‘lishi 
ham mumkin. 

---

63 
Efiopiyaning Omo daryosi darasidan qadimgi olduvay davriga mansub 
qurollar topilib, sanasi 1,9-2,2 million yilga borib taqaladi. 
Mazkur joydan har xil avstrolopitek maymunlarning suyaklari topilib, 
ularning sanasi 2-4 million yilni o‘z ichiga oladi. Ularning ba'zilari «ishilarmon 
odam» ga mansub bo‘lishi ham mumkin degan fikr olimlar orasida keng 
yoyilgan. 
Demak sharqiy va markaziy Afrikadantopilgan odam suyaklari, mehnat 
qurollari insoniyat tarixining ilk bosqichini o‘rganish uchun juda katta 
imkoniyat yaratadi.
Shunday qilib Sharqiy Afrikadagi so‘ngi kashfiyotlar yerda odamning 
paydo bo‘lish davrini qarib 3-3,5 million yilga cho‘zib yubordi. 
Afrikadan topilgan eng dastlabki ilk qazilma odamlar odam 
evolyusiyasining birinchi bosqichini tashkil etadi. 
Inson evolyusiyasining ikkinchi bosqichi arxantroplar bilan bog‘liq 
bo‘lib, ular eng dastlabki ilk odamlarga nisbatan yer yuzida ancha keng 
tarqalgan. 
Pitekantrop (grekcha pithecos-«maymun» «odam» ya'ni maymun odam), 
sinatrop (lotincha sina-«Xitoy», ya'ni xitoy odam), atlantrop rabot odami, 
geydelberg odamlarini arxantroplarga kiritish mumkin. 
1937 yilda nemis poleontologi Ralffon Kyonigsvald Yavadan 
pitekantropning bosh miya qopqog‘i suyagini topgan. Keyingi vaqtlargacha 
Yavadagi