O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

4.2
 
 Homo Habilisning turmush tarzi va mehnat faoliyati 
yer yuzidagi eng qadimiy odam yava pintekantropi emas, balki, sharqiy 
Afrikada 3-2,5 mln yil ilgari yashagan «Xomo xabilis»-«ishbilarmon odam» 
ekan. Sharqiy Afrikadagi Tanzaniyaning Olduvay darasidantopilgan arxeologik 
va antropologik materiallar bu fikrni aytishga imkon berdi. Keniya va 
Efiopiyada olib borilgan qazish ishlari olduvaydan topilgan materiallarga juda 
muhim aniqlik kiritdi. 
Olduvay darasi tanzaniyaning shimolida bo‘lib, Eyasi ko‘lidan 36 km. 
shimoliy-sharqdadir. Daraning uzunligi 40 km, chuqurligi esa 100-130 mertdan 
iborat. Olduvay darasidan qazilma hayvonlarning qoldiqlari 1911 yildan boshlab 
topila boshlagan. 
1931 yili keniyalik ingliz olimi Luis Liki darada qizg‘in arxeologik va 
poleontologik qazish ishlari olib borar ekan, har xil davrga mansub tosh asri 
madaniy qatlamlarini topishga muyassar bo‘ladi. Bu borada Luis Lekining 
xizmatlari juda kattadir. L. Liki vafot etgach (1972) uning ishlarini rafiqasi Meri 
Liki va o‘g‘li Richard Liki davom ettiradilar. 
Keyingi 15-20 yil ichida Olduvay darasidan olib borilgan arxeologik 
qazishlar natijasida odamsimon maymunlar, eng qadimgi maymunsimon 
odamlarning kalla va boshqa suyaklari, shuningdek eng qadimgi odamlarning 
mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan buyumlar topilgan. 
1959 yili Luis va Meri Likilar Olduvay darasidan avstralopiteklardan farq 
qilmaydigan maymunsimon mavjudodning kalla suyagini topishga muvaffaq 
bo‘ldilar. Mazkur mavjudod miya qutisining hajmi 530 sm
3
bo‘lib, 
avstrolopiteklarnikidan katta bo‘lmagan. Ammo kalla suyak yotgan qatlamda 
oddiy tosh qurollarning mavjudligi uni avstorlopitek maymuni emas, balki Yava 
pitekantropiga nisbatan ilgariroq yashagan maymunsimon odam deb aytishga 
imkon berdi. Tadqiqotchilar bu odamga «zinjantrop»,- deb nom ham berishdi. 
Ba'zi olimlar uni odam jesa, ayrimlari avstrolopitek maymuni deb xisoblaydilar. 

---

61 
Lekin bir yil o‘tgach ya'ni 1960 yil «zinjantantrop» topilgan joydan, faqatgina 
biroz chuqurroqda «zintrantrop»ga nisbatan ham tarqqiy etgan mavjudodning 
suyak qoldiqlari topilgan. Olimlar unga «prezinjantrop» deb nom berishdi 
Xozirgacha mazkur joy va qatlamdan prezinjantropning 5 dan ortiq suyak 
qoldig‘i va tosh qurollari va bir qator hayvonlarning maydalangan suyaklari 
topilgan. Bu mavjudod qurol yasay olgan ekan, unga «Gomo xabilis»-«ish 
bilarmon odam» degan nom berildi. U Yava pitekantropigacha yashagan eng 
qadimgi maymunsimon odam, deb xisoblanadi. Zinjantrop esa avstrolopitek 
maymuni bo‘lib, boshqa havonlar qatori u «Gomo xabilis»ning ov o‘ljasi 
bo‘lgan. 
Kaliy-orgon usuli bo‘yicha va boshqa dalillarga asoslanib ishbilarmon 
kishi, 1,75-185 mln yil ilgari yashagan. 
Xomo xabilis topilgan joyning yuqoriroq qatlamidan olduvay 
pitekantropining qodig‘i va tosh qurollari hali topilgan. Prezinjantrop topilgan 
joyning o‘zidan avstrolopiteklarning suyaklari ko‘plab chiqdiki,. Bu xol mazkur 
mavjudodlar ish bilarmon kishilarning asosiy ov manbalaridan biri ekanligini 
bildiradi. 
Xomo xabilisning bo‘yi 122-140 sm bo‘lib, ikki oyoqda yurgan, 
Tobayesning fikricha miya qutisining hajmi 675-680 sm
3
ni tashkil etib, 
avstrolopiteknikidan kattaroq, pitekantroplarnikiga nisbatan kichkroq bo‘lgan. 
Yuqori va quyi jag‘lari avstralopiteklarnikidan kichikroq, pitekantrop va 
hozirgi zamon odamnikiga, ancha yaqin bo‘lgan. Uning barmoq va bo‘g‘inlari 
odamnikiga juda o‘xshab ketgan va tosh qurollar yasash qobiliyatiga ega 
bo‘lganki, buni Olduvayning qatlamlaridan topilgan tosh qurollar tasdiqlaydi.
Shunday qilib, xomo xabilis avtsrolopiteklardan keyingi mavjudod bo‘lib 
uni eng qadimgi odam xisoblasa bo‘ladi. 

---

62