|
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Andreeva G.M. Ijtimoiy psixologiya. - M., Aspect Press, 1996 yil.
2. Zimnyaya I.A. Maktabda chet tilini o‘qitish psixologiyasi. - M., 1991 yil.
3. Leontiev A.N. Psixikani rivojlantirish muammolari. - M., 1972 yil.
4. Lomov B.F. Aloqa va individual xatti-harakatlarning ijtimoiy tartibga solinishi // Xulq-atvorni ijtimoiy tartibga solishning psixologik muammolari, - M., 1976.
5. Nemov R.S. Psixologiya. 1-kitob: Umumiy psixologiya asoslari. - M., Ta’lim, 1994 y.
6. Birgalikda faoliyatni aloqa va optimallashtirish. Ed. Andreeva G.M. va Yanushek Ya.M., Moskva davlat universiteti, 1987 y.
Muloqotning asosiy xususiyatlari odamlarning ushbu jarayonda hal qiladigan maqsad va vazifalari bilan belgilanadi aloqa vositalari.
Aloqa vositalari. Aloqa jarayonida ma’lumotlarni uzatish, odamlar o‘rtasida bir-biri bilan aloqalarni o‘rnatish va qo‘llab-quvvatlashning turli vositalari qo‘llaniladi. Psixologiyada aloqa vositalari quyidagilarga bo‘linadi og‘zaki (belgi, og‘zaki, nutq) va og‘zaki bo‘lmagan (og‘zaki bo‘lmagan). Ularning barchasi muloqot qilishda ma’lum ma’lumotlarni olib yuradilar.
Og‘zaki aloqa vositalariga so‘zlar, iboralar, bayonotlar mantig‘i, nutqning ovozli asboblari (balandlik, temp, diksiya, talaffuz, tembr) va ekspressivlik - nutqning ekspressivligi (tonallik, emotsionallik, tasviriylik, ifodali so‘zlar bilan to‘yinganlik, nutqning burilishlari, ovozli qo‘shimchalar - kulgi, xo‘rsinadi va hokazo)).
So‘z insoniy muloqotda axborot uzatishning asosiy vositasidir. Og‘zaki belgilar tizimi tilni mavjudlik, o‘zlashtirish va ijtimoiy-tarixiy tajribani uzatish vositasi sifatida shakllantiradi. Til yordamida muloqot tufayli fikrlar almashiladi, ma’lumot uzatiladi, mantiqiy fikrlash. So‘zlar va ularning birikmalari doimo mavhumlik va umumlashtirish natijasidir. Og‘zaki muloqotning murakkab jarayoni uni ta’minlaydigan neyrofiziologik va psixologik mexanizmlarning ketma-ket kiritilishi ta’siriga asoslanadi.
Nutq - og‘zaki muloqot, ya’ni til orqali muloqot qilish jarayoni. Og‘zaki muloqot vositalari ijtimoiy tajribada ularga berilgan ma’noga ega so‘zlardir.
So‘zlar baland ovozda, o‘z-o‘ziga aytilishi, yozilishi yoki karlar tomonidan ma’no tashuvchisi vazifasini bajaradigan maxsus imo-ishoralar bilan almashtirilishi mumkin (har bir harf barmoq harakati bilan ko‘rsatilgan daktilologiya va imo-ishora bir butunning o‘rnini bosadigan imo-ishorali nutq) so‘z yoki so‘zlar guruhi). Nutq yozma va og‘zaki bo‘lib, ikkinchisi, o‘z navbatida, dialogik va monologga bo‘linadi.
Nutqning birinchi bosqichi - nutq bayonotining semantik asosini qurish, ya’ni. odam nima demoqchi ekanligini tushunish. Buning uchun u muhim deb hisoblagan ma’lumotlar tanlanadi va keraksiz, ikkilamchi ma’lumotlar yo‘q qilinadi. Ikkinchi bosqich - gapning sintaktik tuzilishini qurish, bunda iboraning umumiy qurilishi ma’lum bir grammatik shaklda yaratiladi, fikrni to‘g‘ri ifodalash uchun zarur so‘z va iboralarni izlash davom etadi. Uchinchi bosqichda nutq bayonotini yozma yoki og‘zaki shaklda to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatish amalga oshiriladi. Shunday qilib, inson uzatilishi kerak bo‘lgan ma’lumotni kodlash jarayoni sodir bo‘ladi.
Nutq orqali uzatiladigan ma’lumotlarni idrok etish jarayonida suhbatdosh olingan ma’lumotni dekodlaydi, bu esa, o‘z navbatida, eshitiladigan nutq tovushlarini so‘zlarning ma’nosiga bosqichma-bosqich tarjima qiladi va bu olingan ma’lumotni tushunishni ta’minlaydi.
Nutq yozma va og‘zaki bo‘lib, ikkinchisi, o‘z navbatida, dialogik va monologga bo‘linadi. Og‘zaki aloqa vositalaridan foydalangan holda ma’lumotlarni uzatish turli shakllarda bo‘lishi mumkin - suhbat, nizo, munozara, muzokaralar, bahslar, polemika, ma’ruza.
Og‘zaki nutq so‘zlovchilar o‘rtasida almashinadigan replikatsiyalar, so‘z birikmalarining va suhbatdoshdan keyin alohida so‘zlarning takrorlanishi, savollar, qo‘shimchalar, tushuntirishlar, faqat so‘zlovchiga tushunarli ishoralar, turli xil yordamchi so‘zlar va so‘zlar bilan tavsiflanadi. Ushbu nutqning xususiyatlari ko‘p jihatdan suhbatdoshlarning o‘zaro tushunish darajasiga, ularning munosabatlariga bog‘liq.
Og‘zaki nutqning birinchi turi - dialog, ya’ni. har qanday muammolarni birgalikda muhokama qiladigan va hal qiladigan suhbatdoshlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan suhbat. Dialogik muloqotda kommunikativ rollar navbatma-navbat o‘zgarib turadi, buning natijasida o‘zaro tushunish asta-sekin rivojlanadi, muloqot qiluvchilarning harakatlari va xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish mumkin bo‘ladi, ularsiz birgalikdagi faoliyatda natijalarga erishish mumkin emas.
Dialog nutqda ravonlikni, og‘zaki bo‘lmagan signallarga sezgirlikni, samimiy javoblarni qochqinlardan ajrata olish qobiliyatini anglatadi. Muloqotning markazida o‘zingizga va boshqalarga savol berish qobiliyati yotadi. Monologlarning talaffuzini savol shakliga aylantirish va ulardan suhbatda foydalanish, javob sifatida ma’lumot olish ancha samaralidir. Savolning o‘zi ham muloqotda ishtirok etish istagining ko‘rsatkichidir, uning keyingi rivojlanishini ta’minlaydi.
Og‘zaki nutqning ikkinchi turi - bir kishi boshqasiga yoki uni tinglayotgan ko‘p odamlarga ishora qiladigan monolog. Monolog nutq kompozitsion jihatdan murakkab bo‘lib, u talaffuz qiluvchi monolog aytmoqchi bo‘lgan narsani taqdim etishda fikrning to‘liqligini, grammatik qoidalarga qat’iy rioya qilishni, qat’iy mantiq va izchillikni talab qiladi. Uning ontogenezdagi kengaytirilgan shakllari dialogik nutqdan kechroq rivojlanadi. Monologik xabarda ma’lumotlarning yo‘qolishi miqdori dastlabki ma’lumot hajmining 50%, ba’zi hollarda hatto 80% ga etishi mumkin.
Yozma nutq insoniyat tarixida og‘zaki nutqdan ancha keyin paydo bo‘lgan. U makon va vaqt bilan ajratilgan odamlar o‘rtasidagi muloqotga bo‘lgan ehtiyoj natijasida paydo bo‘lgan va fikr shartli sxematik chizmalar orqali etkazilgan piktografiyadan, minglab so‘zlar bir necha o‘nlab harflar yordamida yoziladigan zamonaviy yozuvga qadar rivojlangan. Yozish tufayli bu odamlar tomonidan to‘plangan tajribani avloddan-avlodga o‘tkazishning eng yaxshi usuli bo‘lib chiqdi, chunki u og‘zaki nutq orqali uzatilganda, u buzilishi, o‘zgartirilishi va hatto izsiz yo‘qolishi mumkin edi. Yozma nutq fan tomonidan qo‘llaniladigan murakkab umumlashmalarni ishlab chiqishda, badiiy obrazlarni uzatishda muhim rol o‘ynaydi. Yozma nutq insonni eng to‘g‘ri shakllantirishga erishishga, mantiq va grammatika qoidalariga qat’iy rioya qilishga, fikrning mazmuni va uslubi haqida chuqurroq o‘ylashga majbur qiladi.
Nutqni kodlash va dekodlash jarayonlarining ishlashi og‘zaki muloqotning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan miya markazlari va tizimlarini saqlab qolish bilan mumkin. Agar ushbu tizimlarning ishida buzilishlar mavjud bo‘lsa, odamda turli xil nutq buzilishlari paydo bo‘ladi - afazi . Ba’zi hollarda iborani tuzish imkonsiz bo‘lib chiqadi, lekin nutqni tushunish saqlanib qoladi, boshqalarida nutqning artikulyatsiyasi buziladi (dizartriya paydo bo‘ladi), garchi bemor so‘zlarni to‘g‘ri tanlasa, uchinchidan, qobiliyat. nutqni idrok etish qobiliyatini saqlab qolgan holda yo‘qoladi va hokazo.
Odamlarning muloqotini telegraf orqali ma’lumot uzatishga o‘xshatib bo‘lmaydi, bu erda odamlar og‘zaki xabarlar almashadilar. Odamlar bilan muloqot qilishning his-tuyg‘ulari va his-tuyg‘ulari tabiiy ravishda muloqotga kiradi, ular ma’lum ma’noda uzatiladigan ma’lumotlarga, aloqa ishtirokchilariga, aloqaning butun holatiga tegishli. Nutq bayoni bilan birga keladigan bu hissiy munosabat kommunikativ jarayonning maxsus, noverbal tomonini tashkil qiladi va nutqning ekstra- va paralingvistik hamrohligida ifodalanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
