O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Xayolan tasavvur qilish 
va 
voqelikni tasvirlash 
– ongning ikkinchi 
muhim psixologik xossasi. Uong kabi yaxlitligichairoda bilan uzviy bog‘langan. 

---

108 
Odatda, tasavvurlarni ongli boshqarish va tasavvur qilish haqida ularning inson 
iroda kuchi yordamida yuzaga kelgan va o‘zgarishlarga uchragan holatlarda so‘z 
yuritiladi. Ushbu holatda inson ixtiyoriy, ya’ni, ongli ravishda atrofni idrok etishi 
mumkin. 
O‘zlashtirish jarayonining tavsifi 
Har qanday harakatda motor, sensor va markaziy tarkibiy qismlarni ajratish 
mumkin. Ular mos holatda bajarish, nazorat yoki boshqarish funksiyalarini 
bajaradilar. Faoliyat davomida inson tomonidan qo‘llaniladigan harakatni bajarish, 
nazorat va boshqarish uslublari ushbu faoliyatning 
usullari 
deb ataladi. 
Sanab etilgan har bir funksiya insonda ongli, shu bilan birga, ongsiz ravishda 
ham amalga oshirilishi mumkin, masalan, inson tomonidan so‘zlarni talaffuz qilish 
uchun zarur bo‘lgan qizilo‘ngach harakatlari tizimi inson tomonidan umuman 
anglanmaydi, lekin inson aytmoqchi bo‘lgan jumlalar ma’nosi va grammatik 
shakllar ong darajasida doimo oldindan bilinadi. Ba’zi bir harakatlar ongli va 
ongsiz boshqarish darajalarida bajarilishi mumkin.
Masalan, yurish – harakatlarning ko‘p qismi ongsiz ravishda bajariladigan 
faoliyatga misol bo‘la oladi. Lekin dor ustida yurishda xuddi shu harakatlarni 
bajarish, ularning sensor nazorati va markaziy boshqarilishi o‘ta zo‘riqqan 
holatdagi anglash ob’ektiga aylanadi. Teskari hodisa ro‘y berishi ham mumkin, 
bunda harakatning ma’lum tomonlari avval izchil tarzda ongli boshqarilishni talab 
etadi, so‘ngra esa borgan sayin ong ishtirokisiz amalga oshirila boshlaydi, bunday 
holat avtomatlashtirish deb nomlanadi. Odamda maqsadga muvofiq harakatlarning 
aynan shunday xususiy avtomatlashtirilgan holatda bajarish va boshqarish 
ko‘nikma 
deb 
ataladi. 
Psixologiyada 
ko‘nikma 
ongli 
harakatning 
avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi sifatida ta’riflanadi. SHuni ta’kidlash lozimki, 
bunday holatda aynan harakatlarning ongsiz boshqarilishi haqida so‘z yuritiladi, 
chunki faoliyatlar boshqariluvi va harakatlar boshqariluvi – bu boshqa-boshqa 
tushunchalar hisoblanadi.
Harakatlarning oshib borayotgan avtomatlashuvi bir vaqtning o‘zida bunday 
harakatlarga tegishli bo‘lgan harakatlarni ongli boshqarishning kengayishi ham 

---

109 
kuzatiladi. Harakatning u yoki bu tarkibiy qismlarini avtomatlashtirish faqatgina 
ongli boshqaruv ob’ektining joyini o‘zgartirib, harakatning umumiy maqsadlarini, 
bajarish sharoitlarini, natijalar nazorati va baholanishini ong doirasiga olib chiqadi. 
Bunday xususiy avtomatlashtirish tufayli amalga oshish imkoniyatiga ega bo‘lgan 
harakat tuzilishining o‘zgarishlari quyidagilardan iborat bo‘ladi: 
1. Harakatlarni bajarish usullari o‘zgaradi. Bungacha ajratilgan holatda 
bajarilib kelinayotgan bir qator xususiy harakatlar o‘zining tarkibidagi alohida 
oddiy harakatlar o‘rtasida uzilishlar bo‘lmagan yagona aktga, bitta murakkab 
harakatga qo‘shiladi. Xuddi shunday, o‘quvchi husnixat yozishni boshlaganida 
ko‘plab ortiqcha harakatlarni bajaradi: tilini chiqaradi, tanasini qimirlatadi, boshini 
egadi va h. Faoliyatni o‘zlashtirib olish bilan barcha zarur bo‘lmagan harakatlar 
yo‘qoladi. 
O‘rindoshlik, 
ya’ni, harakatlarni bir vaqtning o‘zida ikki qo‘l bilan 
bajarish usuli paydo bo‘ladi.
2. Harakat ustidan sensornazorati usullari o‘zgaradi. Harakatni bajarish 
ustidan