O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Shaxs ijtimoiy rollari nazariyasi 
(amerikalik psixolog E.Bern va nemis 
psixologi K.Levin). Ushbu psixologik nazariya insonning hayotda ma’lum, o‘ziga 
xos bo‘lgan ijtimoiy rollarni ijro etishidan kelib chiqadi. Aynan, mana shu rollar 
ushbu odam shaxsining asosiy xususiyati bo‘lib hisoblanadi.
Bunday nazariyaning ma’lum bo‘lgan turlaridan biri amerikalik psixolog 
erik Bern tomonidan taklif etilgan. Uning nuqtai nazariga ko‘ra, odam boshqa 
rollardan ko‘proq quyidagi ijtimoiy rollarni ijro etadi: bola roli, ota-ona roli va 
katta odam roli.
Bola roli katta odamning o‘zini boladek his etishda davom etishida va bola 
sifatida tutishida namoyon bo‘ladi (mas’uliyatsiz, xarxasha qiladi, arazlaydi, 
e’tibor va g‘amxo‘rlik talab etadi va h.). Ota-ona roli odamning boshqalar uchun 
mas’uliyatni, ularga g‘amxo‘rlikni o‘z elkasiga olishida, boshqalarga o‘rgatishi, 
jazolashi, talab qilishida va hokazolarda namoyon bo‘ladi.
Ota-ona roli – o‘zinikatta odamlar haqiqatdao‘zlarini bir-birlariga nisbatan 
qanday tutishlari lozim bo‘lsa, shunday tutishlaridan iborat. Har kimning shaxsiy 
27
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р 411 

---

58 
erkinligi va mustaqilligini hurmat qiladilar, huquqini tan oladilar, ishonadilar, 
qo‘llaydilar va b. 
Fizikaviy «maydon» tushunchasi va topologiyada qabul qilingan tasvirlash 
tamoyillarini qo‘llagan holda, K.Levin
28
individ va muhit o‘rtasidagi mutanosiblik 
buzilgan holatdagi xulq-atvorning dinamik tizimi konsepsiyasini ishlab chiqdi.
K.Levin konsepsiyasida boshlang‘ich holat sifatida individning «hayotiy 
makoni» ichida ma’lum yo‘nalish, kattalik va tayanch nuqtasiga ega bo‘lgan, uning 
psixologik kuchlari (intilishlar, istaklar va b.) hosil bo‘ladigan va o‘zgaradigan 
yaxlit maydon sifatida qabul qilinadi. «Maydon»ning bir xil hududlari individni 
tortadi, boshqalari itaradi. Ob’ektlarning bu sifati xulq-atvor «maydon» kuchlari 
bilan harakatlanadigan xulq-atvorning motivatsiyali tuzilishini xarakterlovchi 
valentlik (musbat yoki manfiy) deb ataladi. Valentlik shaxs va uning maqsadlari, 
yo‘ldagi to‘siqlar va hokazolar jamlangan psixologik «makonni» o‘z ichiga 
oluvchi yaxlit vaziyatning funksiyasi bo‘lib hisoblanadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan nazariyalardan tashqari, turli ilmiy-psixologik 
yo‘nalishlar ham mavjud. Bunday yo‘nalishlardan biri bo‘lib, gumanistik 
psixologiya hisoblanadi. Gumanistik yo‘nalish psixologlari uchun shaxs faqat 
atrofdagi voqelikka emas, balkishaxsan o‘ziga tegishli bo‘lgan psixologik 
hosiladir. Gumanistik psixologiyaning vakillari K.Rodjers va A.Masloudirlar.
Terapiyadagi o‘zining metodini K.Rodjers nodirektiv, ya’nibemorda 
jamlangan metod deb nomladi. Bu metodga asosan, shifokor bemorga bosim 
o‘tkazishi kerak emas. SHifokor va bemor o‘rtasidagi aloqa bir-biriga nisbatan 
hurmatga asoslangan bo‘lishi kerak, bunda ularning ikkisi ham suhbat yoki 
aloqaning teng huquqli ishtirokchisi bo‘lib hisoblanadilar. Terapevtning funksiyasi 
shifokorning bemor uchun ikkinchi «Men»i sifatida namoyon bo‘lishi va uning 
ichki olamiga e’tiborli bo‘lgan vaziyatni yaratishdan iborat. Bunday vaziyatda 
mijoz barcha kechinmalari, hissiyotlari qiziqish va mamnuniyat bilan idrok 
etilishini his etadi, bu tajribasida yangi qirralarni ochishga, ba’zida esa u yoki bu 
kechinmalar ma’nosini birinchi marta anglab etishga yordam beradi.
28
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р410 

---

59 
Keyinchalik Rodjersning nodirektiv terapiya g‘oyasi nodirektiv xulq-atvor 
psixologiya nazariyasigacha rivojlandi. Bu nazariyaga asosan, sog‘lom 
odamlarning o‘zaro muloqoti ham xuddi shunday nodirektiv bo‘lishi kerak.
Rodjers
29
shaxs nazariyasining markaziy xalqasi –