O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Shaxsning psixoanalitik nazariyasi 
(Z.Freyd, A.Adler, K.YUng
25
, 
E.Fromm, K.Xorni). Bu nazariyaga ko‘ra, shaxs uch qism: Id, ego va Superegodan 
iborat insonning ichki, psixologik hosilasidir. Id – bu ongsizlik bo‘lib, bunga ichki 
biologik hislar va insonning hayvonlar bilan umumiy bo‘lgan organik ehtiyojlari 
kiradi. Z.Freyd jinsiy ehtiyojlar va tajovuzkorlikni, A.Adler – hokimiyatga 
intilishni, K.Xorni – turli-tuman komplekslarni, E.Fromm – odamning ozodlikka 
yoki uni cheklashga intilishini ajratib ko‘rsatadilar. Bu – shaxsning o‘zini anglashi. 
Superegoga inson qadriyatlari, uning hayotiy maqsadlari, ideallari kiradi. 
SHaxsning bu uch tarkibiy qismlari, odatda, uyg‘unlik holatida bo‘lmaydi, ular 
o‘rtasida nevrozlarga, inson ruhiyati va xulq-atvoridagi nuqsonlarga sabab 
bo‘luvchi nizolar yuzaga keladi.
K.Yung Z.Freydning undan ajralib chiqqan birinchi o‘quvchilaridan biri 
bo‘lib hisoblanadi. Ular o‘rtasidagi har xil fikrlilikning paydo bo‘lishiga 
Z.Freydning panseksualizm g‘oyasi sabab bo‘ldi.
YUng bo‘yicha, inson psixikasi uch daraja: ong, shaxsiy anglanmaganlik va 
jamoaviy anglanmaganlikdan iborat. Inson shaxsi tuzilishida qadimgi o‘tgan 
insoniyatdan qolgan xotiralardan hosil bo‘lgan jamoaviy anglanmaganlik asosiy 
o‘rinni egallaydi. Jamoaviy anglanmaganlik umumiylik xususiyatiga ega. U ham 
o‘z navbatida turli darajalardan iborat. Bu milliy, irqiy va umuminsoniy meros 
bilan belgilanadi. Eng chuqur daraja odamgacha bo‘lgan davrdan, ya’ni, odamning 
avlodi bo‘lgan hayvonlarning tajribasidan boshlanadi. SHunday qilib, YUng 
ta’rifiga ko‘ra, jamoaviy anglanmaganlik – bu qadimgi ajdodlarimizning ongi 
bo‘lib, ular o‘ylagan va his etgan, hayot va dunyo, xudolar va inson mavjudotlarini 
o‘rganish vositalaridan iborat.
25
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd 
ed р407 

---

55 
Jamoaviy anglanmaganlik ba’zi odamlarda faqat tushlarida emas, balki, real 
ijodkorlikda arxetiplar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Masalan, ona arxetipi – bu 
hissiyot va obraz mazmuniga ega bo‘lgan o‘z onasidan kelib chiqqan umumiy ona 
g‘oyasi. Bola bu arxetipni tayyor ko‘rinishda irsiyat orqali oladi va shu asosda o‘z 
onasining aniq obrazini yaratadi.
Yung fikriga ko‘ra, jamoaviy anglanmaganlikdan tashqari shaxsiy 
anglanmaganlik ham mavjuddir, lekin u ongdan ajralmagan holatdadir. SHaxsiy 
anglanmaganlik qachondir anglangan bo‘lib, keyinchalik yoddan chiqarilgan yoki 
ongdan siqib chiqarilgan kechinmalardan iborat. SHaxsiy anglanmaganlikning 
tuzilish birligini mulohazalar va xotiralar, tuyg‘ular qorishmasi, yig‘indisi tashkil 
etadi.
Shuningdek, Yung «Men» tushunchasini kiritdi. Bu tushuncha orqasiga 
insonning yaxlitlikka va bir butunlikka intilishi yashiringan. Bu orqali onglilik va 
anglanmaganlik o‘rtasidagi mutanosiblikka erishiladi. «Men» turlicha ifodalanishi 
mumkin. Uning ifodalanishiga bog‘liq ravishda odamlarni ma’lum tiplarga ajratish 
mumkin. YUng insonning o‘ziga yoki ob’ektga yo‘nalganligi asosida shaxs 
tiplarining tasniflanishini keltiradi. Bunga muvofiq ravishda u barcha odamlarni 
ekstravertlar va introvertlarga bo‘ladi.
Freydning yana bir ustozidan uzoqlashgan mashhur o‘quvchilaridan biri, 
individual psixologiyaning asoschisi – Alfred Adler
26
hisoblanadi. U Freydning 
biologiyalashtirish nazariyasini keskin qoraladi. Adler, insonda asosiysi – uning 
tabiiy ichki sezgilari emas, balki, o‘zi «umumiylik tuyg‘usi» deb nomlagan 
ijtimoiy tuyg‘ulari ekanligini ta’kidladi. Bu tuyg‘u tug‘ma bo‘lsada, ijtimoiy 
jihatdan rivojlantirilgan bo‘lishi zarur.
Bundan tashqari, Adler Freydning shaxsni uch bo‘lakka bo‘linishi haqidagi 
fikriga qarshi chiqdi. Uning fikricha, shaxs tuzilishi bir butun bo‘lib, shaxs 
taraqqiyotidagi bo‘linadigan qism bo‘lib, insonning ustunlikka intilishi 
hisoblanadi. Lekin bu intilish har doim ham amalga oshavermaydi. Masalan, inson 
26
Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd 
ed р407 

---

56 
tanasidagi organlarning nuqsonlari tufayli o‘zining mukammal emasligi tuyg‘usini 
boshidan kechiradi, shuningdek, bu tuyg‘u bolalikdagi noqulay ijtimoiy sharoitlar 
tufayli paydo bo‘lishi mumkin. Inson mukammal emaslik tuyg‘usini engish uchun 
turli ko‘rinishdagi to‘ldiruvchilarni izlay boshlaydi. Masalan, Adler yuqori 
to‘ldiruvchini ishlab chiqish imkoniyati haqida fikr yuritadi. Bu o‘zining 
mukammal emasligiga qarshi reaksiyaning o‘ziga xos ko‘rinishidir. YUqori 
to‘ldiruvchanlikni ishlab chiqish malakasi, jismonan zaif va irodasiz odamlarning 
matonat bilan faoliyat yuritishlariga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, yuqori 
to‘ldiruvchanlikda Adler ijodkorlik mexanizmi, faollikni ko‘radi. Misol tariqasida, 
u Napoleonshaxsiga izoh berishni yoqtirardiva Napoleonning sarkarda sifatidagi 
alohida layoqatlarini, xususan, undagi kichik bo‘y o‘lchami tufayli yuzaga kelgan 
mukammal emaslik tuyg‘usi bilan tushuntirib berar edi. SHunday qilib, 
ko‘rganimizdek, mukammal emaslik tuyg‘usi o‘z tabiatiga ko‘ra tug‘ma bo‘lgani 
uchun, Adler Freydning nazariy qarashlarini ijtimoiylashtirishga harakat qilib 
ko‘rgan bo‘lsada, biologiyalashtirishdan to‘liq voz kecha olmadi.
Z.Freydning izdoshlaridan biri Karen Xornining fikriga ko‘ra, inson 
mohiyatining asosini, bolada tug‘ma bo‘lgan, xavotirlanish tuyg‘usida ko‘rish 
mumkin ekan. Bu tuyg‘u, Xorni fikricha, inson muntazam ravishda boshidan 
kechiradigan dunyodagi qarama-qarshiliklar tuyg‘usiva uni bartaraf etish istagi 
inson harakatlari motivatsiyasining asosi bo‘lgan xavotirlanishni yuzaga 
keltirishidan hosil bo‘ladi.
Xornining ta’kidlashi bo‘yicha, inson ikki tendensiya: xavfsizlikka intilish 
va o‘z xohishlarini qondirishga intilish orqali boshqariladi. Bu ikkala intilish ko‘p 
hollarda bir-birini inkor etadi, shunda inson xulq-atvorning ma’lum usullarini 
ishlab chiqqan holda, o‘zi so‘ndirishga harakat qiladigan asabiylashish holati 
yuzaga keladi. Xorni xulq-atvorni to‘rt turga ajratdi: birinchi turida «muhabbatga 
nevrotik intilish» hayotda xavfsizlikni ta’minlash vositasi sifatida ifodalanadi; 
ikkinchisi qandaydir ob’ektiv sabablar bilan emas, balki, odamlarga nisbatan 
qo‘rqinch va dushmanlik bilan tushuntiriladigan «hokimiyatga asabiy holatda 
intilish» da ifodalanadi; uchinchi turida xulq-atvor odamlardan yakkalanishga 

---

57 
intilishda ifodalanadi; to‘rtinchi turi o‘zning yordamga muhtojligini («asabiy 
tobelik») tan olishda ifodalanadi.
Xorni yo‘nalishlar sonini ko‘paytirishga harakat qildi, lekin, umumiy 
hisobda uch turida to‘xtaldi: a) odamlarga intilish; b) odamlardan uzoqlashishga 
intilish, mustaqillikka intilish; v) odamlarga qarshi harakat qilishga (tajovuzga) 
intilish. Munosabatlarning bunday uch xil turiga mos ravishda Xorni shaxs asab 
tizimining uch turini ajratadi: barqaror, bartaraf etilgan va tahdid soluvchi. Xulq-
atvorning bunday turlari sog‘lom insonlarga xosdir. Sog‘lom va nevrozga 
chalingan odamlar o‘rtasidagi farq shundan iboratki, nizoli tendensiyalar 
o‘rtasidagi qarama-qarshilik sog‘lom odamda kasallikka chalingan odamga 
nisbatan ancha kam darajada bo‘ladi.
Shunday qilib, Xorni
27
Freyd ta’limotining biologiyalashtirish mohiyatini 
keskin tanqid ostiga olgan bo‘lsada, o‘zining asosiy holatidagi «dastlabki 
xavotirlik» va «negizli xavotirlanish» haqidagi fikrlari bilan Freydni takrorlaydi.