O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
Introvert va ekstravertlar o‘rtasidagi farqlar 
Ayzenk o‘zining nazariy konsepsiyalarida katta e’tiborni aniq o‘lchovlarga 
qaratdi. Bugungi kunga qadar uning ishlarini katta qismi introversiya-
ekstraversiyaga bog‘liq ravishda shaxs xulq-atvorida farqlar mavjud bo‘lish yoki 
bo‘lmasligini aniqlashga qaratilgan edi
90
.
Ayzenkning ta’kidlashicha, xulq-atvordagi individual farqlar faktorli analiz 
orqali aniqlanishi, so‘rovnomalar hamda laboratoriya sharoitlarida o‘lchanishi 
mumkin. 
Ayzenk nazariyasi doirasidagi test natijalari orqali olingan tadqiqotlarga 
ko‘ra, bir qator e’tiborga loyiq faktlar keltirilgan. Masalan, ekstravertlar 
90
Boeree C. G. G. Hans Eysenck /Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. – Р.6

---

260 
introvertlarga qaraganda, og‘riqqa ancha chidamli bo‘lib, ish paytida suhbat qurish 
va kofe ichish uchun ko‘proq pauza qilishadi. Ulardagi qo‘zg‘alish harakat va 
faoliyatlarini samarali bo‘lishini ta’minlasa, bu narsa introvertlarga to‘sqinlik 
qiladi
91
. 
Ekstravertlar va introvertlar o‘rtasidagi ba’zi bir empirik o‘rnatilgan farqlar 
quyida keltiriladi. 
Introvertlar nazariy va ilmiy ko‘rinishga ega bo‘lgan faoliyat turlari bilan 
shug‘ullanishni yoqtirishsa (masalan, injenerlik ishlari va ximiya kabi), 
ekstravertlar esa insonlar bilan ishlashni ma’qul ko‘rishadi (masalan, savdo-sotiq 
ishlari, ijtimoiy xizmat). 
Kolledjda introvertlar ekstravertlarga qaraganda ko‘proq muvaffaqiyatlarga 
erishishadi. Kolledjni psixiatrik sabablarga ko‘ra qoldiradigan studentlarning 
aksariyati introvertlar bo‘lsa, akademik sabablarga ko‘ra qoldiradiganlarining 
asosiy qismini ekstravertlar tashkil qiladi. 
Introvertlar ertalab o‘zlarini ancha tetik his qilishsa, ekstravertlarda bunday 
holat kechqurun kuzatiladi. Bundan tashqari, introvertlar ertalablari yaxshi 
ishlashadi, ekstravertlar esa kunning ikkinchi yarmida. 
Introvertlar va ekstravertlar o‘rtasidagi asosiy farqlardan biri ularning 
stimullarga bo‘lgan sezgirligidir. Bu farq “limon tomchisi testi” yordamida oson 
aniqlanishi mumkin. Agar bir odamning og‘ziga 4 tomchi limon suvi tomizilsa, 
introvertlarda ekstravertlarga qaraganda ikki baravar ko‘p so‘lak ajralar ekan. Bu 
holat introvert va ekstravertlar fiziolik faoliyati bilan bog‘liq hisoblanadi. 
Ayzenkning fikricha, introvert hamda ekstravertlarning stimullarga bo‘lgan 
reaksiyasidagi farqning asosiy sababi ularning bosh miya stvolidagi retikulyar 
formatsiyaning faoliyatiga bog‘liq. 
Ayzenkning shaxsning to‘liq suratini yaratishda qilgan sa’y-harakatalari 
tahsinga sazovordir. Ko‘pchilik psixologlar uni ilmiy asoslangan shaxs strukturasi 
91
Boeree C. G. G. Hans Eysenck /Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. – Р.6 

---

261 
modelini yaratishda birinchi darajali mutaxassis deb hisoblashadi. O‘zining har bir 
ishida Ayzenk, individual xulqdagi farqlarni tushuntirishda neyrofiziologik hamda 
genetik omillar roliga e’tibor qaratgan. Bundan tashqari, uning ta’kidlashicha, 
ishonchli shaxs nazariyasi yaratishdagi asos – bu aniq o‘lchov ishlari hisoblanadi. 
SHuningdek, uning kriminologiya, ta’lim, psixopatologiya va xulqdagi 
o‘zgarishlar sohalaridagi tadqiqotlarini alohida tahkidlab o‘tish joiz. Xulosa qilib 
shuni aytish mumkin-ki, Ayzenk nazariyasining shuhrati hali bundanda yuqoriga 
ko‘tarilib, olimlar tomonidan uni ham nazariy, ham amaliy jihatdan 
mukammallashtirish davom etadi.