O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

SHaxsning asosiy tiplari 
Ayzenk insonlar haqida ma’lumotlar olish uchun o‘zini o‘zi kuzatish, ekspert 
baholash, biografik ma’lumotlar analizi, fizik va fiziologik parametrlar, 
shuningdek, ob’ektiv psixologik testlar singari ko‘plab metodlardan foydalangan. 
Olingan ma’lumotlar shaxs strukturasini aniqlash uchun faktorli analizda 
qo‘llanilgan
87
. O‘zining dastlabki tadqiqotlarida Ayzenk ikki asosiy tipni ajratgan 
– introversiya/ekstraversiya va neyrotizm/barqarorlik (ba’zi holatlarda bu faktor 
beqarorlik/barqarorlik deb ham ataladi). SHaxsning bu ikki o‘lchovi ortogonal 
bo‘lib, ular statistik jihatdan bir-biriga bog‘liq emas. SHunga muvofiq, insonlarni 
to‘rt guruhga ajratish mumkin. Bunda shaxs o‘zida yuqori yo quyi diapazondagi 
bir tip bilan yuqori yo quyi diapazondagi ikkinchi bir tip kombinatsiyasini 
namoyon etadi. Jadvalda ko‘rsatilishicha, har qaysi tip bilan shaxs belgilarini 
87
Boeree C. G. G. Hans Eysenck /Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. – Р.6 

---

255 
izohlaydigan nomlar birlashtiriladi. Bu 4 guruhni ko‘rib chiqishda 2 ta narsani 
inobatga olish kerak. Birinchidan, ikkala masofa (diapazon) tiplari me’yoriy 
taqsimotga ega, uzluksiz hisoblanadi va keng individual farqlar spektrini ko‘rib 
chiqadi. Ikkinchidan, har bir tipga mos belgi ta’rifi boshqa hodisalarni o‘z ichiga 
oladi. Ko‘plab odamlar o‘rta nuqtaga yaqin bo‘lishga moyil – ikkala tip 
masofalarida – va shuning uchun 1-jadvaldagi kabi ekstremal tavsifga uncha ega 
bo‘lishmaydi. 
Ayzenk tomonidan ikki mustaqil parametrlar asosida shaxslarning to‘rt 
kategoriyasi ta’rifi 
Har bir kategoriya o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, introversiya va 
ekstraversiyaning yuqori va quyi darajasi hamda barqarorlik va neyrotizmning 
yuqori 
yoki 
quyi 
darajasi 
kombinatsiyasinatijasi 
hisoblanadi. 
1-jadval