O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

11.7-rasm.
 
Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishi  
(Qashqadaryo Varganza q., 1988- y.) 
 
Daryo  yillik  oqimining  yuqorida  sanab  o‘tilgan  muddatlar  bo‘yicha 
taqsimlanishi  daryoning  to‘yinish  manbalariga  bog‘liq  bo‘lib,  shu  daryo  suv 
rejimining asosiy xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi. 
Agar  daryo  havzasiga  yoqqan  atmosfera  yog‘inlari  faqat  yomg‘ir 
ko‘rinishida  bo‘lsa,  daryo  oqimi  uning  yil  ichida  taqsimlanishini  takrorlaydi. 
Lekin, oqimning asosiy qismi yilning sovuq davrlariga to‘g‘ri keladi. CHunki, bu 
vaqtda  yer  sirtida  namlikning  kattaligi  tuproq-gruntlarga  bo‘ladigan  shimilishni 
kamaytirsa,  havo  haroratining  pastligi  tufayli  esa  bug‘lanish kamayadi.  Bu holat, 
o‘z  navbatida,  daryo  havzasida  oqim  koeffitsientining  yuqori  bo‘lishini 
ta’minlaydi.  O‘z  o‘zidan  ravshanki,  yilning  issiq  mavsumlarida  esa 

---

 
128 
yuqoridagilarning aksi kuzatiladi. 
Daryo havzasiga tushgan yog‘inning ma’lum qismi qor ko‘rinishida bo‘lsa, 
qor  qoplami  hosil  bo‘lib,  undan  faqat  havo  harorati  iligandagina  oqim  hosil 
bo‘ladi.  Agar  mazkur  daryoning  to‘yinishida  boshqa  manbalarning  hissasi  uncha 
katta bo‘lmasa, bunday daryolarda oqimning 70-90 foizi bahorga to‘g‘ri keladi. 
Qish uzoq davom etadigan shimoliy hududlarda to‘linsuv davri yozga to‘g‘ri 
kelib,  daryo oqimining asosiy qismi ham shu davrda oqib o‘tadi. 
Baland  tog‘lardan  boshlanadigan  daryolarda,  shu  jumladan  Amudaryo  va 
Sirdaryoning  yuqori  qismidagi  irmoqlarida  (Vaxsh,  Panj,  Kichik  Norin,  Katta 
Norin) oqimning yil davomida taqsimlanishi havo haroratining yillik o‘zgarishiga 
mos  tushadi.  Chunki,  bunday  daryolar  baland  tog‘lardagi  doimiy  qor  va 
muzliklarning erishidan hosil bo‘ladigan suvlar hisobiga to‘yinadi. Turli balandlik 
mintaqalaridagi qor va muzliklarning turli vaqtlarda erishi esa to‘linsuv davrining 
cho‘zilishiga  sabab  bo‘ladi.  SHu  bilan  birga  ularda  to‘linsuv  davrining 
boshlanishida oqim  miqdori  bir  maromda  ortib  boradi, uning tugashida  esa huddi 
shu  tartibda  kamaya  boradi.  Baland  tog‘  daryolari  oqimining  yil  davomida 
taqsimlanishi shu jihatlari bilan tekislik daryolaridan farq qiladi. 
Daryoning  to‘yinishida  yer  osti  suvlari  hissasining  katta  bo‘lishi,  havzada 
ko‘llarning mavjudligi ham oqimning yil davomida bir maromda taqsimlanishiga 
ta’sir  etadi.  Bu  holat  Ladoga  ko‘lidan  boshlanadigan  Neva  daryosida,  Onega 
ko‘lidan  boshlanadigan  Svir  daryosida,  Pomir  tog‘laridagi  Sarez  ko‘lidan 
boshlanadigan  Murg‘ob  daryosida  yaqqol  kuzatiladi.  Daryo  oqimining  yil 
davomida  taqsimlanishiga  ko‘lning  ta’siri  darajasi  uning  o‘lchamlariga,  shakliga, 
ko‘ldagi  suv  hajmiga,  ko‘ldan  suvning  oqib  chiqish  sharoitlariga  va  boshqa 
omillarga bog‘liqdir. 
 
10.3.4. Daryo havzasining suv balansi, gidrologik yil 
 
Suv balansi materiyaning saqlanish qonuniga ko‘ra quyidagi aniq tenglikka 
asoslanadi: har qanday ixtiyoriy yuza bilan chegaralangan maydonga ma’lum vaqt 
davomida kelib qo‘shiladigan suvlarning yig‘indisi (

kirim
) bilan  undan tashqariga 

---

 
129 
chiqib  ketadigan  suvlarning  yig‘indisi  (

chiqim
)  orasidagi  farq  shu  maydonda 
suvning ko‘payishi yoki kamayishiga (

U) teng bo‘ladi, ya’ni 

kirim
-

chiqim
 = 

U

. 
Ushbu  tenglik  har  qanday  ixtiyoriy  yuza  bilan  chegaralab  olingan  maydon 
va  har  qanday  vaqt  oralig‘i  uchun  to‘g‘ri  bo‘ladi.  Ko‘pchilik  hollarda  shu 
ko‘rinishdagi suv balansi hisob-kitoblari daryo havzalari, ko‘llar va suv omborlari 
uchun amaliy masalalarni hal etish maqsadida bajariladi. 
Qo‘yilgan  vazifa  hamda  mavjud  ma’lumotlarga  bog‘liq  holda  suv  balansi 
to‘la va juz’iy (to‘la bo‘lmagan) bo‘lishi mumkin.  
Barcha  kirim  va  chiqimni  tashkil  etuvchilarni,  shuningdek  o‘rganilayotgan 
tabiiy maydonning yer usti va yer osti suvlari zahiralari o‘zgarishini hisobga olib 
tuzilgan balans