O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Antropogen  omillar  ta’siri. 
Inson  xo‘jalik  faoliyatining  daryo  oqimiga 
ta’siri  juda  qadimga  borib  taqaladi,  lekin  bu  ta’sir  avvallari  keng  miqyosda 
kuzatilmagani uchun uncha sezilarli bo‘lmagan. 
O‘tgan  asrning  o‘rtalaridan  boshlab  esa  insonning  tabiatga  ta’siri  kuchaya 
bordi.  Jumladan,  inson  xo‘jalik  faoliyatining  daryo  oqimiga  ta’siri  quyidagi 
ko‘rinishlarda o‘z aksini topdi: 
- suv omborlari, suv elektr stansiyalari (GES) qurish; 
- daryo oqimini havzalararo qayta taqsimlash; 
- sug‘oriladigan erlar maydonini kengaytirish; 
- daryo havzasidagi botqoqlik erlarni quritish; 
-  daryolar  suv  to‘playdigan  yirik  maydonlarda  agrotexnika  tadbirlarini 
(o‘rmon-melioratsiya ishlari) o‘tkazish; 
- yirik shaharlar va aholi punktlarini suv bilan ta’minlash; 
-  yirik  sanoat  korxonalarini  (qog‘oz  ishlab  chiqaruvchi,  ximiya, 
metallurgiya, to‘qimachilik) suv bilan ta’minlash va hokazo. 
Yuqorida  sanab  o‘tilgan  omillar  daryo  oqimining  miqdoriga  ham,  sifatiga 
ham  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Bugungi  kunda  ana  shu  ta’sirni  har  tomonlama 
o‘rganish, uni miqdoriy jihatdan baholash va bu ta’sir natijasida kelib chiqadigan 

---

 
124 
salbiy  oqibatlarning  oldini  olish  yoki  kamaytirish  gidrologiya  fanining  asosiy 
muammolaridan biri hisoblanadi. 
 
10.3.2. Daryo oqimini ifodalash usullari 
 
Daryolar  oqimini  miqdoriy  baholashda  oqim  hajmi,  oqim  moduli,  oqim 
qatlami  (qalinligi),  oqim  koeffitsienti  va  oqimning  modul  koeffitsienti  kabi 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 
Oqim hajmi
 (W) deb, daryo o‘zanining ko‘ndalang qirqimidan ma’lum vaqt 
(kun,  hafta,  dekada,  oy,  yil)  davomida  oqib  o‘tgan  suv  miqdoriga  aytiladi.  Agar 
kuzatish joyida T kun uchun o‘rtacha suv sarflari ma’lum bo‘lsa, u holda shu vaqt 
davomidagi oqim hajmi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
W = 86400 

 
Q
 

 T , 
bu  yerda: 
Q
-hisob  vaqti-T  kundagi  o‘rtacha  suv  sarfi,  m
3
/s  larda;  86400-bir 
kundagi sekundlar soni. Oqim hajmi m
3
 yoki yirik daryolarda km
3 
da ifodalanadi. 
Yuqoridagi ifodadan ko‘rinib turibdiki, oqim hajmini ixtiyoriy vaqt oralig‘i-
bir kun, bir oy, bir yil, to‘linsuv davri va hokazolar uchun hisoblash mumkin.  
Yillik oqim hajmini aniqlashda o‘rtacha yillik suv sarfi bir yildagi sekundlar 
soniga  ko‘paytiriladi.  Masalan,  agar 
rt
o
Q
'
=25,0  m
3
/c  bo‘lsa,  bir  yilning  31,54

10
6
 
cekundga tengligini hisobga olib, daryodagi yillik suv hajmini 
W
y
 = 

rt
o
Q
'
T = 25,0 m
3
/c 

 31,54 

10
6
c = 788*10
6
m
3 
= 0,788 km
3
 
miqdorga teng ekanligini aniqlaymiz.