O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi maktabgacha va boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi qarshi davlat universiteti tabiatshunoslik va uni o'qitish metodikasi fani bo'yicha m a ' ruzalarmatn I

Tabiiy fanlarning rivojlanish tarixidan
X VI-XVII asrlarda tabiatshunoslik fanlarining keskin yuksalishi boshlandi. Ishlab chiqarish, jumladan, texnikaning o‘sishi ilmiy taraqqiyotga keng yo‘l ochdi. Tabiatdagi voqea-hodisalarning azaliy tomonlarini tadqiq qilish yo‘lga qo‘yildi.
Fizika fanining mexanika sohasi sanoatning ba’zi sohalarida oddiy mexanizmlardan foydalana boshlanilishi, qurilish texnikasining takomillashuvi, chuqur shaxtalarning paydo bo‘lishi, artilleriyaning yildan-yilga kengroq qo‘llanilishi natijasida ancha rivojlandi. Murakkab suv inshootlarining paydo bo‘lishi, gidrostatika va gidrodinamikaning o‘rganilishiga, uzoq dengiz sayohatlari, astronomiya fanining rivoji va kompasning qo‘llanilishiga, bo‘yoqchilik va tibbiyotning yutuqlari kimyo sohasidagi bilimlarning takomillashuviga olib keldi. XVI-XVII asrlarda hunarmandchilik texnikasining rivojlanishi natijasida ko‘plab asbob-uskunalar ixtiro qilindi. Jumladan, mikroskop va teleskop, termometr, simobli barometr, gidrometrlar kashf qilindi.
Tabiatshunoslikning o‘sishida buyuk geografik kashfiyotlarning roli katta bo‘ldi. Bu sohadagi kashfiyotlar Yerning shar shaklida ekanligini tasdiqlabgina qolmay balki astronomiya, botanika, zoologiya fanlarini yangiliklar bilan boyitdi.
1. Astronomiya. Fandagi burilish eng avvalo astronomiya sohasida ro‘y berdi. XVI asrga qadar G‘arbiy Yevropada, shuningdek Sharq mamlakatlarida ham antik davrda yaratilgan geotsentrik g‘oya hukmron edi. Unga ko‘ra koinot markazida doira shaklida harakatsiz Yer turardi. Yerning atrofida, ma’lum masofada Oy, Quyosh va boshqa sayyoralar, yulduzli osmon aylanib turadi. Bu g‘oyaning asosi Aristotel, Gipparx va Ptolomey davrida ishlab chiqilgan edi.
Yerning harakatdagi fazoviy jism ekanligini tan olish avvalgi farazlarga, kashfiyotlarga zid ekanligidan katta to‘siqlarga uchradi. Sababi: "Injibda "Xudo Yerni va odamlarni yo‘qdan bor qilgan, Quyoshni va yo‘ldoshlarni esa Yerning atrofida aylanadigan qilib qo‘ygan" degan oyatni ruhoniylar boshqacha targ‘ib qiladigan ta’limot yo‘qqa chiqishi kerak edi. Ushbu asrlarda kishilarning olam haqidagi tasavvurlarini tubdan o‘zgartirgan iste’dodli astronomlardan butun bir guruhi yetishib chiqdi.
2. Ulug‘bek. O‘rta Osiyodagi Buyuk Amir Temur davlatining hukmdori, o‘z davrining eng mashhur allomalaridan biri Ulug‘bek (1394-1449-yillarda yashagan) edi. Ulug‘bek Samarqandda fanning turli sohalarini rivojlantirish uchun ilmiy muhit yaratdi. Uning o‘zi astronomiya va matematika sohalarida buyuk asarlar yozdi. Ulug‘bekning mashhur rasadxonasi 1428-1429-yillari qurib bitkazilgan. O‘z zamonasining eng mukammal inshooti sanalgan ushbu rasadxona 10 yildan ortiq vaqt ichida qurildi. Rasadxona Mirzo Ulug‘bek uchun olamga mashhur "Ziji Ko‘ragoniy" jadvalini tuzishda katta yordam berdi. Bu jadval o‘rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilinib, Evropa olimlari orasida keng tarqaldi. Salkam etti asr davom etgan Sharq astronomiyasining jo‘shqin faoliyati Ulug‘bek va u yaratgan maktabning boy ilmiy merosi bilan yakunlandi. Mazkur rasadxonada ishga tushirilgan bosh "teleskop"ning aniqlik darajasi qariyb 1 yoy sekundgacha borib, to optiq teleskoplar ixtiro etilgan XVII asrga qadar, uning natijalari o‘rta asr astronomlari uchun astronomik kuzatishlarda erishilgan rekord natija bo‘lib xizmat qildi. Bu asbob Quyosh, Oy va boshqa sayyoralar harakatini o‘rganish, tutilishlar nazariyasi va amaliy astronomiyaning asosiy predmetlaridan bo‘lgan vaqtni o‘lchash ishlarida yuksak aniqlikka erishish imkonini berdi. Keyinchalik Yevropa astronomiya fanida Ulug‘bekka Ptolomey qatorida eng yuksak o‘rin berildi.