O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi marketing

Marketing klassifikatsiyasining asosiy xarakteristikalari

Marketing	Marketing	Bozorda	Marketing	Marketingni	Marketing
evolyutsiyasi	shakli	talab	turi	qo‘llash	qo‘llashning
bosqichlari		shakli		sohasi	shakli va
					yo‘nalishi
1950 –	Nodifferensial	Salbiy	Konversion	Foyda olish	Daromadli
yilgacha	marketing				tijorat
					marketingi
1960 – yil	Differensial	Talab	Rag‘batlanti-	Foyda va	Notijorat va
	marketing	yo‘q	ruvchi	boshqa maqsad	tijorat
					marketing
					Milliy,
1970 –yil	Konsentrlash-	Yashirin	Rivojlanuv-	Qo‘llash	mintaqaviy
	gan marketing	Pasayuv-	chi	sohasiga qarab	mahalliy
		chi	Remarketing		xalqaro
					(eksport,
					global)
					Iste’mol,
1980 –yil	Kompleks		Sinxro	Faoliyat turiga	sanoat,
	marketing	To‘liq	marketing	qarab	investitsion
					xizmat
					sohasi
					marketingi
					Tashkilotlar
1990 – yildan	Kommunikativ	Haddan	Qo‘llovchi		marketingi,
hozirgacha	marketing	ortiq	marketing		egomarketing,
					joy
		Norat-	Demarketing		marketingi,
		sional	Qarshilik		g‘oyalar
			ko‘rsatuvchi		marketingi,
					ijtimoiy
					marketing

Xalqaro marketing - tashqi iqtisodiy faoliyat, jahon bozori marketingidir. Uning mamlakat ichki bozorlari marketingidan ko‘pgina farqi bor. Avvalo, jahon bozoriga har bir mamlakat o‘z marketing strategiyasi bilan kirish uchun tanlangan mamlakatning umummadaniy va iqtisodiy muhitlarini chuqur tahlil qilishi zarur. Shu bilan birga xalqaro marketing: firmaning tashkiliy ishlarini jahon standartlari darajasida, mahsulotni rejalashtirish, sotish, harakatini tashkil etish va
84
narxlashtirishda o‘ziga xos talablar qo‘yadi. Xalqaro marketing strategiyasi eksport, import va qo‘shma korxonalar tashkil etishga alohida-alohida yondashishni taqozo etadi. Xalqaro marketing jahon bozoriga chiqish imkoniyatlarini, tashqi muhitni, aniq bozorni tanlash va unga kirish usullarini aniqlash, marketing rejasini tuzish, raqobatchilar faoliyatini tadqiq qilish va boshqalarni o‘z ichiga oladi.


To‘g‘ri marketing - Interaktiv marketing tizimi bo‘lib, iste’mol-chining istagini uyg‘otish, uning buyurtmasini olish uchun bir yoki bir necha media reklama vositalaridan foydalanadi. To‘g‘ri marketingni iste’molchidan to‘g‘ri buyurtma olish marketingi ham deyiladi. To‘g‘ri marketing xaridorlar bilan uzoq muddatli munosabatlarni o‘rnatish va saqlab qolishga imkon beradi. To‘g‘ri marketing - kataloglar, pochta orqali to‘g‘ri jo‘natish va telemarketlardan foydalanib savdo qilishni bildiradi.


Tashkilot marketingi - alohida aniq tashkilotlarga tegishli bo‘lgan vaziyatni qo‘llab-quvvatlash yoki o‘zgartirish, shuningdek, kerakli muhit tashkil qilish maqsadida qo‘llaniladigan amaliy faoliyat.⁹


Ijtimoiy marketing – ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqish, ularni amalga oshirish va nazorat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan marketing faoliyati harakatlaridir.
Ijtimoiy- etik marketing – bu marketing turi uzoq muddatga mo‘ljallangan marketing faoliyati bo‘lib, iste’molchilar talab va ehtiyojlardan kelib chiqqan holda korxonaning kelgusidagi faoliyati haqida qaror qabul qilish. Bu jarayonda mahsulotlar ekologik sofligi va korxonaning atrof-muhitga zarar yetkazmasligiga alohida e’tibor qaratiladi.
Hozirgi vaqtda egomarketing, g‘oyalar marketingi, xizmatlar marketing rivojlanib bormoqda.


4.3. Marketingning ichki va tashqi soha tushunchalari va ularning o‘zaro bog‘liqligi

Marketingning funksiyasi juda keng bo‘lishi yoki savdo-sotiq va reklama bilan chegaralanishi mumkin. Marketingning roli qancha ahamiyatli bo‘lsa, korxonaning kuchli marketing sohasini (potensialini) yaratish ehtimoli shunchalik kuchli bo‘ladi. Korxonaning marketing

⁹Marketing, Bozorshunoslik / A.Soliyev, S.Buzrukxonov /T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010 y.

85
sohasi uning 3 xil ishlab chiqarish funksiya holatini: analitik, ishlab chiqarish va savdo, kommunikativ sohasini aks ettiradi.

Analitik soha:

0. 
   Marketing tadqiqotini o‘tkazish qobiliyatini.
   
1. 
   Firma raqobatda aniq ustuvorlikka ega bo‘la oladigan segmentni tanlay olish qobiliyatini.
   

-Korxonaning marketing axborot tizimini shakllantiradi.

Ishlab chiqarish va savdo sohasi bu:
-Iste’molchiga zarur bo‘lgan tovarni yaratish va ishlab chiqarish qobiliyati (tovar siyosati).
-Tovarga iste’molchini jalb eta oladigan qiymat bera olish qobiliyati (narx siyosati).

-Tovarni iste’molchi uchun imkoniyatli qila olish qobiliyati (savdo siyosati).

Iste’molchilarga axborot berishga yo‘naltirilgan kommunikativ soha:

0. 
   Reklamani.
   
1. 
   Xususiy savdoni.
   

-Jamoatchilik bilan aloqalarni.
- Savdoni rag‘batlantirishni yaratadi.
Mutaxassislarning baholashlaricha, korxonalar tomonidan mar-keting sohasidan hozirda juda sust foydalaniladi: analitik – 30 %, ishlab chiqarish va savdo – 45 %, kommunikativ – 29 %.
Marketingni tashqi sohasi rivojlanish bosqichlarini ham quyidagicha ajratish mumkin:

-marketing taqsimlash vositasi sifatida;

-sotish vazifasi sifatida marketing vazifalarini tashkiliy jamlash; -marketingni mustaqil xizmatga ajratish;

-marketing korxonaning asosiy vazifasi sifatida.

Marketing taqsimlash vositasi sifatida shuning bilan tariflanadiki, bu bosqichda tovarlarni sotish muammo emas, shuning uchun marketing bu bosqichda sotish vazifalari bilan cheklanadi. Marketing faoliyatining bunday tashkiliy tuzilmasi AQSh va Germaniyada 50-yillarning o‘rta-larigacha mavjud bo‘lgan.

Sotish bilan bog‘liq muammolar va marketingning ahamiyatini yaxshi tushunish muhim tashkiliy o‘zgarishlarga olib kelgan, ya’ni sotish bo‘yicha faoliyat bitta rahbar ixtiyoriga o‘tgan, bunday tuzilma 50-yillardagi Amerika va 70-yillargacha Germaniya uchun xos bo‘lgan.

86
Marketing faoliyati rivojlanishining uchinchi bosqichi korxonaning boshqa xizmatlari bilan teng huquqli bo‘lgan marketing ixtisoslashgan xizmatining paydo bo‘lishi bilan tariflanadi. Bunday xizmat mahoratni rejalashtirish va rivojlantirish, narxini tashkil qilish, mahsulotning tashqi ko‘rinishi, idishi va nomi haqidagi masalalarini hal qiladi. Shuning bilan birga har bir bo‘lim o‘z manfaatlarini o‘ylaydi, shu sababli ularni tashkil etishda eng muvofiq kombinatsiyalari yo‘q va marketingning ahamiyati ham uncha katta emas.

Korxona marketing talablarini mo‘ljal qilib faoliyatning boshqa sohalarini qamrab olishi keyingi bosqich bo‘ladi, ya’ni marketingga asosiy vazifa sifatida qaraladi. Shuning uchun barcha bo‘limlar marketing xizmatiga bo‘ysunadi. Lekin amaliyotda teskari holatlar ham uchrab turadi. Masalan, ayrim Germaniya va AQSh kompaniyalarida maxsus marketing bo‘limlari qisqartirilib boshqarish tizimidan chiqa-rilgan.

Marketing korxona (firma) faoliyatiga to‘liq holda yoki qisman integratsiyalashuvi mumkin. Qisman integratsiyada marketing firmaning turli huquqiy xizmat ko‘rsatishini bildiradi. To‘liq integratsiyada marketing asosiy funksiya hisoblanadi. Mamlakatimiz va xorij tajribalar shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik korxonalar rivojlanishning uchinchi bosqichida turibdi. To‘liq integratsiya - ko‘proq umumiy ehtiyoj tovar-lari sohasidagi Amerika korxonalarida qo‘llanilgan. Korxonada mar-ketingni rivojlanishi qabul qilinayotgan qarorlar birligini ta’minlovchi uslubiy hujjatlarni ishlab chiqish, marketing vazifalarini bajarish bo‘yicha bo‘linmalar faoliyatining o‘zaro aloqalari va muvofiqlashuvini talab qiladi. Bu o‘z navbatida, kompleks maqsadli guruhlarni matritsali tashkil qilish va yaratish yordamida marketing tizimini tatbiq etishning keyingi bosqichiga o‘tishga imkon beradi. Shu bilan birga ta’kidlash kerakki, korxonada marketingni tatbiq etish avvalo ma’lumotlarni yig‘ish, ishlab chiqish va jamlash tizimini, ya’ni marketing axborot tizimi (MAT)ni tashkil qilishini talab qiladi.

Korxonada marketingning ichki sohasi o‘sib borish ahamiyati uning tashkiliy tuzilmasida o‘z aksini topadi. Marketingni boshqarish – tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabni oshirish, foydani ko‘paytirish uchun bajariladigan rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat, audit va rag‘batlantirish funksiyalari majmuyidan iborat. Marketingni boshqarish marketing faoliyatini intensivlashtirsh vositasi va falsafasi sifatida ko‘rilib, uning maqsadi sotuvni tashkil etish va rag‘batlantirish

87
emas, balki firma tovar va xizmatlariga raqobatli bozor sharoitida talabni boshqarishdir. F.Kotler fikricha, marketingni boshqarish –firma oldida turgan maqsadga yetish uchun kerakli vaqtda, kerakli darajada firma tovarlariga talabni shakllantirishdir. J.J.Lamben esa bu tushunchaga xaridorlarning yangi talablarini shakllantirish va rag‘batlantirish, deb tarif bergan. Marketingni boshqarish bozorda firmalarning raqobat ustunligini ta’minlash va shakllantirish uchun yo‘naltirilgan faoliyat bo‘lib, u o‘z ichiga quyidagi tahlil turlarini oladi.

0. 
   Tashqi muhit tahlili.
   
1. 
   Vaziyatli tahlil.
   
2. 
   Bozor istiqbolini belgilash.
   
3. 
   Korxona imkoniyatlarini aniqlash.
   
4. 
   Bozordagi maqsad va strategiyani ishlab chiqish.
   
5. 
   Konkret vaziyatda korxonaning marketing maqsadlarini rejalashtirish.
   

0. 
   Marketing – miks rejasini ishlab chiqish.
   
1. 
   Marketing rejasini amalga oshirish, tashkil etish, boshqarish, nazorat va natijani baholash.
   

Shunday qilib, marketingni boshqarish ijtimoiy-iqtisodiy tizimning turli iyerarxik boshqaruv pog‘onasida marketingning funksional va institutsional faoliyatini integrallashgan, ya’ni bir-biriga chambarchas bog‘langan holda boshqaradi.