O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi

2. O‘smirni vaqtni to‘g‘ri taqsimlashga o‘rgatish. 
O‘smir xulqida chetga 
og‘ish natijasida o‘qish kundalik faoliyat funksiyasini yo‘qotadi. Natijada o‘yin 
kulgugiga mukkadan ketish, ko‘chalarda izg‘ib yurish holatlari vujudga keladi, ya’ni 
o‘z xohlaganicha "xordiq" chiqarishga intiladi.
Keyingi davrlarda pedagogik qarovsiz qolgan o‘quvchilar uchun xordiq 
chiqarishning ikki turi tipik hisoblanadi. Ularning aksariyati do‘stlar bilan 
maqsadsiz vaqt o‘tkazishni yoqtirsalar qolganlari pala-partish tarzda musiqa 
eshitishni istaydilar. Ko‘pchilik pedagogik qarovsiz o‘quvchilarda ularning xulq-
atvorida ayrim o‘zgarishlar va kechinmalarni vujudga keltiradi. Sinfda o‘smir o‘zini 
erkin his qila olmaydi. Uning yoshi sinfdoshlaridan bir oz katta, lekin, bilim saviyasi 
past, ko‘pchilik fanlarni o‘zlashtira olmaydi. Ya’ni, o‘zlashtirishda orqada qoladi. 
Shu tufayli ular sinfdoshlari orasida mavjud axloq normalariga zid bo‘lgan turli 
yo‘llar bilan o‘zlarini ko‘rsatishga, o‘quvchilar jamoasida "lider" bo‘lishga harakat 
qiladilar. Ba’zan o‘qituvchilar ham, sinfning a’lochi o‘quvchilari ham ular bilan 
do‘stona munosabatda bo‘lsalar-da yordam berishga xohishlari yo‘q bo‘ladi. 
Natijada ularning fanlarga, umuman o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari doirasi pasayadi, 
mazmunan qoloqlashib qoladi. Bundan tashqari o‘zlashtirishga qiynalayotgan 
bolalar psixologiyasini o‘rganishda psixik jarayonlardan diqqat va xotira muhim rol 
o‘ynaydi. 
Bizga ma’lumki odamning har qanday aqliy harakatlari diqqatsiz amalga 
oshmaydi. O‘quvchilarning diqqati o‘quv ishiga jiddiy qaratilgandagina o‘quv 
materiali to‘la anglanib va mustahkam o‘zlashtirib olinadi. Demak, o‘zlashtirishga 

---

270 
qiynalayotgan bunday o‘quvchilarda diqqat barqaror bo‘lmaydi, uning 
qo‘zg’aluvchanligi ustun turadi. Ularda diqqat bo‘linuvchan parishonxotirlikka 
moyil bo‘ladi. Diqqat o‘z navbatida xotira jarayoni bilan bog‘liqdir.
Inson diqqatini bir ob’ektga to‘la qarata olmaganidan keyin albatta uning 
xotirasida to‘la esda qolmaydi, natijada maktabda beriladigan bilimlarni 
o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga uchraydilar. 
Shunday qilib ular fanlarni bo‘sh o‘zlashtiradilar yoki umuman o‘zlashtira 
olmaydilar. Demak, o‘smirlarning o‘zlashtira olmasligining asosiy sabablari 
sifatida: 
1. 
Bilim olish faolligining pastligi; 
2. 
Bilimga qiziqishning kuchsizligi; 
3. 
Zarur yordam bo‘lmasligi tufayli, ayrim fanlarni o‘zlashtirishdagi 
qiyinchiliklarinng ortib borishi; 
4. 
Aqliy o‘sish nuqsonlari, ya’ni psixologik ko‘rinishlarni ko‘rsatib o‘tish 
mumkin. 
Bundan tashqari o‘quvchilarning o‘zlashtirmasligining sabablari quyidagilar 
ham bo‘lishi mumkin, ya’ni soligining yomonlashuvi, ovqatlanishining yaxshi 
emasligi, ish qobiliyatining sustligi. Bu hususda shoshilinch choralar ko‘riladi. 
Boshqa sabablarga, oiladagi munosabatlarning yomonlashuvi, konfliktlar, janjallar, 
ota-onaning spirtli ichimliklar ichishi kiradi. Albatta bu salbiy hodisalarga ota-
onalarning o‘zlari barham berishlari, ba’zan esa ularga jamoatchilik orqali ta’sir 
o‘tkazish lozim. 
O‘quvchilarning o‘zlashtirmasliklarining yana bir keng tarqalgan 
sabablaridan biri o‘quv mehnati ko‘nikmalarining shakllanmaganligi, topshiriqlarni 
bajarish tartibini to‘g‘ri tanlay olmaslik, o‘qish va yozishdagi sustlik, uy vazifasini 
olingan kunda bajarmaslikdir. Shunda o‘quvchiga yordam ko‘rsatish chorasini 
jamoa bilan belgilash va uni ota-onalar bilan birgalikda amalga oshirmoq zarur. 
O‘zlashtirish va xulqdagi nuqsonlarning sabablaridan biri o‘qishga sitqidildan 
yondoshmaydigan tengdoshlarning ta’siridir. Bunday holatda sinf rahbari va ota-

---

271 
onalar bolaning tengdoshlari bilan munosabatida yangi, nisbatan foydali aloqalarni 
o‘rnatishga harakat qiladilar.
O‘zlashtira olmaslik sabablarini aniqlash va uning oldini olish 
o‘quvchilarning bilim faoliyatiga, intellektual sohalarga oid xususiyatlarini, 
shuningdek ularning shaxsiga oid ba’zan bir xususiyatlarini sinchiklab tahlil qilish 
asosida muttasil o‘zlashtirmaslikning oldini olish va unga barham berishning 
optimal yo‘llari aniqlangan. Muttasil o‘zlashtirmaslikka barham berish uchun 
o‘quvchining o]z kuchiga ishonishi, o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlariga ishonch 
bilan qarashi muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchini u o‘quv materiallarini o‘z 
o‘rtoqlaridan yaxshiroq bila olishi va tushina olishiga "qiyin" degan narsa "qilib 
bo‘lmaydi" degan ma’noni bildirmasligiga ishontirish kerak. o‘qituvchilar shu 
narsani hamisha esda tutishlari lozimki, o‘z kuchiga ishonch bilan qarashni tarkib 
toptirish o‘quvchiga dastlabki va o‘z muvaffaqiyatlarini ham his qilishiga yordam 
beradi. Shu sababli o‘zlashtirmovchi o‘quvchi bilan ishlashni shunday tashkil etish 
muhimki, u o‘zini ilgarilab borayotganini his qilsin. Unga dastlabki muvaffaqiyatlari 
quvonchini his etishga imkon berish kerak. O‘qituvchi o‘quvchining garchi oz bo‘lsa 
ham, erishgan muvaffaqiyatlarini ta’kidlash, uning diqqat e’tiborini erishgan ayrim 
yutuqlariga qaratish uchun har bir imkoniyatdan foydalanishi muhim. 
Ota –ona tomonidan o’smir yoshidagi bolalarning vaqtini to’g’ri taqsimlash 
uchun bolaning bo’sh vaqtini qoldirmaslik lozim. Maktabda bo’lish vaqti va 
maktabdan keyingi vaqtlarini to’g’ri taqsimlanishi kerak. Har bir ota – ona o’z 
farzandini nazoratini olishi, maxsus to’garaklarga jalb qilishi, sinf rahbari bilan 
hamkorlikda olib boriladi. Mаktаblаrdа o’smirlik vа undаn yuqоri yoshdаgilаr 
uchun dоimiy оmmаviy tаdbirlаr, spоrt musоbаqаlаri, shоulаr tаshkil qilish, 
tаlаbаlаr uchun bulаrdаn tаshqаri turli аqliy bаhslаr, оmmаviy bаyrаm tаdbirlаrini, 
оmmаviy mеhnаt fаоliyatini tаshkil qilib turish, umumаn yoshlаr uchun 
ko’ngilоchаr mаskаnlаrni ko’pаytirish mаqsаdgа muvоfiq nаtijаlаr bеrishi mumkin.