O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. E. Mamarajabov, sh sh. Adinayev, R. A. Razzokov kompyuter ta’minoti

Nazorat va boshqaruv.
OS tarkibida jarayonni boshqarish bilan birga uni 
nazorat qiluvchi dastur mavjud bо‘ladi. Bu dastur prosessorga topshirilgan vazifani 
qay darajada bajarayotganligi va tо‘liqligini taxlil qiladi. Har bir boshqaruv 
bajarilgandan sо‘ng holat kodi nazorat dasturiga qaytariladi va dastur uni taxlil qilib 
berilgan topshiriq qay darajada bajarilganligi haqida xulosa qiladi va ma’lumot 
boshqaruv dasturiga uzatiladi.
Bog‘lanish.
OS tarkibiga kirgan barcha dasturlar bir biri bilan chambarchas 
bog‘langan. Bu bog‘lanishlar tashqi va ichki bо‘ladi. Tashqi bog‘lanish bevosita OS 
boshqarish dasturi bilan bog‘lansa, ichki bog‘lanish real bajarilayotgan dasturlarning 
ishini ta’minlash uchun yordamchi dastur bо‘ladi.
Bundan tashqari hodisa bog‘lanishi hodisalar ketma-ketligi bilan aniqlanadi. YA’ni 
bu holda har bir hodisa bajarilish sharti taxlil qilinadi va biron-bir hodisa bajarilishi 
uchun albatta ma’lum hodisa bajarilishi talab qilinadi.
OS da yuqorida qayd etilgan dasturlardan tashqari yana quyidagi yordamchi 
dasturlar mavjud. Bu dasturlar quyidagilarni bajaradi:
- qurilmalarning parallel ishlashini ta’minlash;
- dasturlarga parallel xizmat qilish;
- umumiy jarayonni aniqlash va boshqarish;
- sinxron jarayonga xizmat;

---

141 
- kritik resurslarni aniqlash;
- lokal va umumiy berilganlarni aniqlash va boshqarish;
- va h.k.z. 
EHM da har qanday masalani echish, bir tomondan, bajarilishi kerak bо‘lgan 
hamma amallarning ketma-ketligini belgilaydigan dasturlarni (dasturli vositalar — 
software), ikkinchi tomondan esa, bu amallarni amalga oshirish uchun jalb 
qilinadigan aniq bir texnikaviyura vositalarini (processor, xotira, displey, printer, 
klaviatura va b. — hardware) talab etadi.
EHM texnikaviy vositalarini boshqarishning kо‘plab jarayonlari ma’lum 
darajada standart hisoblanadi va aslini olganda, dasturli vositalarga bog‘liq emas.
Operaciey tizimning (OT) asosiy vazifasi ayni shu kuо‘satilgan standart, 
kо‘pincha esa juda etarlicha oddiy jarayonlarni bajarishni avtomatlashtirishdir.
Hisoblash tizimining turli tarkibiy qismlari orasidagi о‘zaro aloqani 16-
rasmda kо‘rsatilganidek tasvirlash mumkin.
Foydalanuvchi nuqtai nazaridan, OT qulay foydalanuvchi interfeysini (EHM 
ishini boshqarish uchun buyruqli til va foydalanuvchini zerikarli amallarni 
bajarishdan ozod qiluvchi servis xizmatlari tо‘plani), dasturli muxitni, о‘ziga xos 
"peyzaj" ni (manzarani) shakllantiradi, ularning asosida foydalanuvchining amaliy 
dasturlari ishlab chiqiladi va ijro etiladi.
Texnik nuqtai nazardan OT bu EHM resurslarini va bu resurslarni ishlatuvchi 
axborotni qayta ishlash jarayonlarini boshqarishni ta’minlaydigan dasturlar 
tо‘pshamidir.
Resursni 
boshqarish 
resurslarga 
murojaat 
qilishni 
soddalashtirish 
jarayonlariga, raqobatlashuvchi jarayonlar orasida resurslarni dinamik taqsimlashga 
olib kelinadi. Shuni hisobga olish kerakki, hisoblash tizimining istalgan obyekti 
(texnikaviyli yoki dasturli) resurs hisoblanib, ular hisoblash jarayonlarida ishlatilishi 
mumkin va mos ravishda, ular о‘rtasida taqsimlanishi mumkin.
Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonlarini boshqarish SHKning samarali ish 
rejimlarini tashkil etish va amalga oshirishdan iborat bо‘lib, bu rejimlar 
quyidagilardir: 

---

142 
• bitta foydalanuvchi rejimi va alohida terminallar orqali SHK bilan bir vaqtning 
о‘zida bir nechta foydalanuvchining birgalikda ishlashini ta’minlaydigan Kо‘p 
foydalanuvchili rejim; 
• bitta dasturli (bitta masalali) va kо‘p dasturli (kо‘p masalali) ish rejimi; kо‘p 
dasturli ishlash rejimi, SHK ning resurslariga murojaat qilish rejimiga bog‘liq 
ravishda, о‘z navbatida quyidagilarga bо‘linadi: 
a) paketli qayta ishlash rejimi (foydalanuvchini bevosita murojaat qilishisiz, bir 
vaqtning о‘zida echilishi kerak bо‘lgan hamma dasturlar blokini (paketini) oldindan 
yig‘ish va shakllantirish bilan); 
b) vaqtni bо‘lish rejimi (foydalanuvchilar о‘rtasida har bir oldindan qayd qilingan 
mashina vaqti intervalini bо‘lish bilan yoki boshqa xizmat kо‘rsatish intizomiga mos 
ravishda bо‘lish bilan bir nechta foydalanuvchilarning bir vaqtning о‘zida muloqatli 
(interaktiv) murojaat qilishi); 
v) haqiqiy vaqt rejimi (foydalanuvchining yoki tashqi terminalning har bir 
murojaatiga kafolatli xizmat kо‘rsatish vaqti bilan); 
• virtual mashinalarni shakllantirish rejimi (har bir foydalanuvchiga asosiy 
SHKdoirasida kamroq unumli gо‘yoki alohida mashina, balki о‘zining operasion 
tizimi bilan, ajratiladi); 
• bitta processorli, kо‘p processorli, kо‘p mashinali, shu jumladan tarmoqli hisoblash 
tizimlarida ishlash.
SHK OT ning xarakterli xususiyati shundaki, ular "dо‘stona" foydalanuvchi 
interfeysini — foydalanuvchining SHK bilan о‘zaro ishini ta’minlaydi.
OT ning "dо‘stonaligi" quyidagini bildiradi, u foydalanuvchiga amaliy 
dasturlarni bajarish jarayonida kerakli servisni ta’minlaydi va dasturlovchiga 
dasturlarni ishlab chiqish va sozlash uchun hamda ma’lumotlarni saqlash, 
о‘zgartirish, aks ettirish va nusxalash uchun qulay shart-sharoitlarni ta’minlaydi.
SHK lar uchun quyidagi OT turlari keng tarqalgan: 
• MS DOS - IBM PC AT va XT SHK lari uchun; 
• OS/2 - IBM PS/2 va 80386 va undan yuqori MP li PC AT SHKlari uchun; 

---

143 
• UNIX — 32 razryadli IBM PS/2 va 80386 va undan yuqori MP li IBM PC AT 
SHK lari uchun; 
• WINDOWS 95 — 32 razryadli, 80386 va undan yuqori MP li IBM PC AT SHK 
lari uchun; 
• WINDOWS NT — 32 razryadli, 80486 va undan yuqori MP li IBM PC AT SHK 
lari uchun.
MS DOS va WINDOWS 95 operasion tizimlari tо‘g‘risidagi asosiy ma’lumotlar 
keyingi bobda beriladi.