O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi камолиддин беҳзод номли миллий рассомлик ва дизайн институти

Internet ma‟lumotlari: 

23. www.ziyo.net 

24. 

www.thinsan.com

 

25.www. uforum.uz 

26. 

www.literature.uz

 

 

 

---

52 

 

Adabiy til normasi va madaniy nutq me‟yorlari 

Reja 

1.Adabiy til me‘yorlari haqida. 

2.Leksik-semantik me‘yor. 

3.Fonetik, orfografik va orfoepik me‘yor. 

4.Aksentologik va grammatik me‘yor. 

5.Punktuatsion va uslubiy me‘yor. 

     

Tayanch tushunchalar 

adabiy til me‘yorlari: leksik-semantik me‘yor, orfoepik me‘yor, orfografik me‘yor, 

fonetik me‘yor, aksentologik me‘yor, grammatik me‘yor, so‗z yasash me‘yori, 

imloviy me‘yor, uslubiy me‘yor, punktuatsion me‘yor, nutq me‘yorlari va adabiy 

nutq mezonlari. 

 

«Nutq  madaniyati»  tushunchasi  to‗g‗risida  gap  borganda,  ko‗p  hollarda, 

nutqda  o‗rinli  va  o‗rinsiz  so‗zlarning  qo‗llanishi  xususida  bahs  boradi.  Til 

birligining to‗g‗ri yoki noto‗g‗ri qo‗llanganligini belgilashda ma‘lum bir o‗lchovga 

(mezonga)  asoslaniladi.  Mana  shu  o‗lchov  tilshunoslikda  adabiy  til  me‟yori  deb 

yuritiladi. 

     

Adabiy  til  me‘yori,  uning  shakllanishi,  rivojlanish  qonuniyatlari  nutq 

madaniyati  sohasining  tekshirish ob‘ekti hisoblanadi.  Nutq  madaniyati  sohasining 

adabiy til me‘yoriga munosabati quyidagilarda namoyon bo‗ladi: 

   a)  nutq  madaniyati  adabiy  me‘yordagi  o‗zgarib,  buzilib  turuvchi,  nutqiy 

nuqsonlarni  yuzaga  keltiruvchi  xususiyatlarni  topadi,  ularni  bartaraf  etishga 

intiladi; 

   b) nutq madaniyati adabiy til me‘yorini doimiy rivojlanib, o‗zgarib turuvchi 

hodisa sifatida tekshiradi va til me‘yori tizimidagi yangi holatlarni, o‗zgarayotgan, 

o‗zgargan holatlarni shuningdek, «o‗lgan», iste‘moldan chiqqan holatlarni hisobga 

oladi; 

   v)  nutq  madaniyati  til  me‘yori  tizimidagi  qarama-qarshi  holatlarni 

belgilaydi hamda uni tilning barcha yaruslari bo‗yicha tekshiradi. 

Nutq  madaniyati  adabiy  me‘yorni  ma‘lum  maqsad  asosida,  ya‘ni  madaniy 

nutqning chegarasi va vositalarini aniqlash maqsadida o‗rganadi. Shu sababli nutq 

madaniyati  sohasi  adabiy  til  va  uning  me‘yoriy  tizimini  baholaydi  va  nazorat 

qiladi. Nutq madaniyati sohasi adabiy til rivojiga ongli aralashadi. 

Adabiy  tilni  me‘yorlashtirish  haqida  gapirishdan  avval  adabiy  tilning  o‗zi 

nima degan savolga javob topish lozim bo‗ladi. 

     

Adabiy  til  haqida  gap  borganda,  avvalo,  adabiy  til  –  xalq  tilining,  milliy 

tilning oliy shakli deyilgan ta‘riflarga duch kelinadi. Darhaqiqat, adabiy til xalq tili 

negizida  shakllanadi.  Adabiy  tilni  yaratishdan  maqsad  umumxalq  ommaviy  aloqa 

vositasini yaratishdir. 

    Adabiy  til  ijtimoiy-siyosiy,  ilmiy-madaniy  hayotning  barcha  sohalarida  aloqa 

quroli  darajasiga  ko‗tariladi.  Adabiy  til  vazifasining  kengayishi  undagi  til 

vositalarining rivoj topishini, imkoniyatlarining kengayishini taqozo qiladi.   

---

53 

 

    

Adabiy tilning lug‗at tarkibi, grammatik tuzilishi muayyan qonun-qoidalarga 

bo‗ysunadi, ular saralangan, ishlangan, me‘yorlashtirilgan bo‗ladi. Demak, adabiy 

til me‘yorlashtirilgan til bo‗lib, bu uning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi.