O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi jizzax politеxnikа instituti mexanika

Loyihalash qo’yidagi tartibda bajariladi:

1. 
   Masshtab koeffitsienti tanlanadi.
   
2. 
   Turtgich yo’l diagrammasi s o’qiga parallel ravishda turtgichning asosiy vaziyatini chizamiz va unda turtgich uchining holatlari 0, 1, 2, … nuqtalarni s q s(φ) diagrammasiga muvofiq belgilaymiz (9.3-shakl).
   

3. Turtgich uchining qo’yi holati O dan boshlab uning pastki tomonida turtgich o’q chizig’i bo’yicha r_min masofada kulochok markazi O ni belgilaymiz. O nuqtani markaz qilgan holda r_min radiusli aylana o’tkazamiz. Turtgich o’q chizig’idan boshlab kulochok burchak tezligi ω_k yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalish bo’yicha kulochokning faza burchaklari φ_u, φ_u.t., φ_ya larni belgilaymiz.
Kulochokning profilini hosil qilish maqsadida “harakatni teskari tomonga yo’naltirish” usulidan foydalanamiz, ya’ni bunda chizma tekisligiga kulochok aylanish markazi o nuqta atrofida aylanma harakat beriladi. Aylanma harakatning burchak tezligi kulochokning burchak tezligiga teng bo’lib, yo’nalishi unga qarama-qarshi bo’ladi buning natijasida kulochok qo’zg’almas bo’lib qoladi, chunki uning harakati yig’indisi bo’ladi.

9.4–shakl.

Turtgich esa o’z yo’naltiruvchisi bo’yicha ilgarilanma qaytma harakatda bo’lishidan tashqari, ya’na kulochok aylanish o’qi o nuqta atrofida ham ham aylanma harakat qiladi. Bu harakat jarayonida turtgichning kulachok faza burchaklari φ_u va φ_ya ga mos keluvchi 17 ta holatlarini tasvirlaymiz.

Har bir faza burchagida to’rtgich holatlari o’zaro teng burchakda joylashadi. So’ngra turtgichning boshlang’ich vaziyatdagi rolik markazlari bo’lgan A nuqtaning holatlarini tsirkul yordamida mos ravishda nisbiy harakatdagi turtgichning 1,2, …17 vaziyatlariga ko’chiramiz. Belgilangan nuqtalar 1, 2, … 17 rolik markazi A nuqtaning turtgichning turli vaziyatidagi o’rnini bildiradi. Hosil bo’lgan nuqtalar uzluksiz egri chiziq bilan tutashtirilsa, kulochokning nazariy profili hosil bo’ladi.
Kulochokning xaqiqiy profilini hosil qilish uchun nazariy profildagi nuqtalarni markaz qilib olgan holda r_rol radiusli yoy bo’laklarini o’tkazamiz. Chizilgan yoy bo’laklariga o’tkazilgan umumiy urunma kulochokning xaqiqiy profili bo’ladi.
Turtgichi rolik bilan jihozlangan va ilgarilanma qaytma harakatlanuvchi markaziy bo’lmagan kulochokli mexanizmlarni loyihalash uchun kushimcha ravishda turtgich o’qining kulochok aylanish markazi O nuqtadan siljish masofasi (ekstsentrisitet) e ning qiymati berilgan bo’ladi.


Loyihalash qo’yidagi tartibda bajariladi:

Kulochok soati strelkasi yo’nalishida harakatlanadi deb qarab uning aylanish o’qi bo’lgan O nuqtani turtgich o’q chizig’idan o’ng tomonda belgilaymiz (9.4-shakl). Buning uchun turtgich o’q chizig’iga parallel ravishda uning o’ng tomonidan vertikal chiziq o’tkazamiz. O’tkazilgan chiziqning rolik markazi bo’lgan A nuqtadan tsirkul yordamida o’tkazilgan r_min radiusli yoy bilan kesishish nuqtasi O kulochokning aylanish o’qini bildiradi. Turtgich o’q chizig’idagi ixtiyoriy tanlangan v_o nuqtani qo’zg’almas bo’g’inga tegishli deb qarab, uning traektoriyasi OB_o radiusli aylanani o’tkazamiz. Aylananing v_o nuqtasidan boshlab, kulochokning burchak tezligi ω_k yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalishida kulochokning faza burchaklariga tiralib tuzuvchi yoy bo’laklarini ajratamiz. Uzoqlashuv burchaki φ_u va yaqinlashuv burchagi φ_ya larga tiraluvchi yoy bo’laklarining har birinchi o’zaro teng bo’laklarga (8 ta) ajratib, turtgich V nuqtasining turli vaziyatlarini belgilaymiz.

Belgilangan nuqtalardan r_e radiusli aylananing chap tomoniga o’tkazilgan urunmalar turtgich o’qining turli vaziyatlarini tasvirlaydi. Kulochokning nazariy va xaqiqiy profillarini hosil qilish yuqoridagidek bajariladi.
Turtgichi tebranma harakatlanuvchi kulochokli mexanizmlarning minimal (eng kichik) radiusini aniqlash.
Buning uchun qo’yidagilar berilgan bo’lishi lozim: -koromislo uzunligi; β - koromisloning eng katta tebranish burchagi, yo’l va tezlik diagrammalari, γq45^o harakatning uzatish burchagining eng kichik qiymati.



9.5–shakl.

Chizma sathini hisobga olib ixtiyoriy O₃ nuqta tanlaymiz va undan oralig’i β burchakka teng bo’lgan ikki chiziq o’tkazamiz (7.5 - shakl). Keyin bu chiziqlar orasida 0 - 8 yoy o’tkaziladiki, bu yoy yo’l diagrammasining balandligiga teng bo’ladi. Chizilgan yoy ning O nuqtasidan yo’l diagrammasidagi 1, 2, …, 16 nuqtalarning ordinatalari ko’chirib keltiriladi. Hosil bo’lgan 1, 2, …, 16 nuqtalarni O₃ nuqta bilan tutashtirib chiqamiz va bu nurlarda diagrammasidan ordinatalarni keltirib qo’yiladi. Agar uzoqlashish fazasida kulochok bilan koromislo bir tomonga aylansa, diagrammasidan olingan ordinatalar 0-8 yoylarda markaz O₃ tomonga ajratiladi, aks holda teskari tomonga o’lchab qo’yiladi. Hosil bo’lgan nuqtalardan va to’g’ri chiziqlar nurlarga ostida o’tkaziladi. Bu to’g’ri chiziqlar kesishidan hosil bo’lgan (shtrixlangan) soha ichida kulochok aylanish markazini tanlash mumkin bo’ladi.

Kulochok profilini loyihalash (9.6-shakl). Ixtiyoriy O₁ nuqtadan O₁O₃ radiusda aylanma o’tkazamiz. Bu aylananing ixtiyoriy yuqori qismida (O₃)_o nuqta tanlanadi va uni O₁ nuqta bilan birlashtiramiz.

9.6 – shakl.
Bu chiziqdan boshlab kulochokning aylanishiga teskari tomonga qarab φ_u, φ_u.t. va φ_ya faza burchaklarini ajratamiz va ularni teng bo’laklarga (misolimizda 8 tadan) bo’lamiz. Aylana markazidan r_min bo’yicha kichik aylana chizib olinadi. Katta aylanada hosil qilingan 1, 2, 3, …, 17 nuqtalardan kichik aylanada O₃A radius bo’yicha yoylar o’tkazamiz va bu yoylarda sqf(φ) diagrammadan mos ordinatalar keltirib qo’yiladi, ya’ni (1^o - 1*) yoy (1 - 1* ) ordinataga, (2^o - 2*) yoy (2 - 2*) ordinataga teng va hakazo. Topilgan O, 1*, 2*, …, 17 nuqtalarni lekalo yordamida ravon egri chiziq bilan tutashtirik, kulochokning nazariy profili hosil qilanadi. So’ngra nazariy profil nuqtalaridan r_rol masofada yotuvchi nuqtalarni aniqlaymiz va shu nuqtalardan o’tuvchi kulochokning xaqiqiy profilini ko’ramiz.