Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti begbutayev a. E., Yusupov r. M

Asosiy tushunchalar va taʻriflar 
Internet – yer sharining turli burchaklaridagi millionlab hisoblash 
qurilmalarini yagona butunlikka bogʻlovchi, butun dunyo kompyuter tarmogʻi 
boʻlib, quyidagi asosiy vositalardan tashkil topadi: (6.1- rasm.) 
- stol ustida turadigan shaxsiy kompyuterlar, serverlar, PDA, televizorlar, 
mobil kompyuterlar – host tizimlar yoki oxirgi tizimlar; 
- 
Ishchi stansiya
– kompyuter tarmogʻining abonenti bevosita ishlaydigan 
kompyuter; 

---

130 
- 
Server
– bu kompyuter tarmogʻining umumiy masalalarini bajaruvchi va 
ishchi stansiyalarga xizmatlarni taqdim etuvchi kompyuter. 
Host
– bu IP-manzilga ega, Internet tarmogʻiga ulanadigan universal 
nuqtadir. Bu kompyuter boʻlib, u ilovalarni bajaradi va TCP/IP protokolini qoʻllab-
quvvatlovchi, bitta yoki bir nechta foydalanuvchilarga ega boʻladi. Host 
kommunikatsiya tarmogʻining oxirgi nuqtasi sifatida ishlaydi. 
IP-manzil qaydlangan 4 bayt (32 bit) uzunlikka ega. IP-manzilning 
taqdimlanish keng tarqalgan shakli 
toʻrtta raqam
koʻrinishida yozilishidir, xar bir 
bayt qiymatini nuqtalar bilan ajratilgan oʻnli shaklda taqdimlanishidir, masalan: 
128.10.2.30. 
Bu manzil ikkilik formatda ham taqdimlanishi mumkin: 
10000000 00001010 00000010 00011110
Tarmoqdagi IP-manzillarning maksimal soni 2
32
=4 294 967 296 boʻladi. 
Insonga raqamli manzilni eslab qolish ancha mushkuldir, shuning uchun 
nomlarning domen tizimi (DNS) kiritildi, u raqamli Internet – manzilga mos noyob 
domen nom qoʻyiladi.
Domen
– 
Domain Name Server (DNS – domen nomlari serveri) 
deb 
ataluvchi kompʻyuterlar domen nomlarini sonli manzillarga aylantirib beradi.
 
Bu 
bir qancha belgilar boʻyicha birlashtirilgan kompyuterlar guruhidir. Domen tizimi 
ierarxik strukturaga ega: yuqori (birinchi) daraja domenlari; ikkinchi daraja 
domenlari; uchinchi daraja domenlari va x.k (oʻngdan chapga). 
Internetdagi biror resursga ulanish kerak bo`lganda, bu resurs joylashgan 
manzil xaqiqiy IP manzilga aylantirilishi kerak bo`ladi. Bunda sizning 
kompʻyuteringiz avval sizga xizmat ko`rsatuvchi internet provayderining mahalliy 
domen nomlari serveriga murojaat qiladi. 
Agar bu resurs sizning kompʻyuteringiz joylashgan tarmoqda bo`lsa, 
resursning IP manzili shu serverdan topiladi va topilgan manzil sizning 
kompʻyuteringizga jo`natiladi. Sizning kompʻyuteringiz xaqiqiy IP manzilni 
olgach, bu manzilga murojaat qiladi va kerakli ma`lumotlarni oladi. 

---

131 
6.1-rasm. Internet tarmogʻining tarkibiy qismlari 
Agar so`ralgan resurs mahalliy tarmoqqa tegishli bo`lmasa, domen 
nomlarining mahalliy serveri bu manzilni topa olmaydi. Bu holda mahalliy server 
internetga murojaat qiladi va domen nomlari serverlarining eng asosiysi 
(o`zandagisi) InterNIC ga murojaat qiladi. InterNIC qidirilayotgan resurs nomi 

---

132 
qaysi domen nomlari serverida saqlanishini aniqlab, bu server manzilini sizning 
serveringizga jo`natadi. 
6.2-rasm. Nomlarning domen tizimi 
Sizning serveringiz ko`rsatilgan server bilan bogʻlanib, qidirayotgan resurs 
manzilini oladi va uni sizning kompʻyuteringizga uzatadi. Siz internetga 
ulanganingizda, kompʻyuteringizga IP manzil deb ataluvchi son beriladi. IP manzil 
ikki xil bo`ladi: statik va dinamik. Statik manzil doimiy bo`lib, har gall internetga 
ulanilganda kompʻyuteringizga shu manzil beriladi. Dinamik manzil o`zgaruvchan 
bo`lib, har gal internetga ulanganda, u o`zgarib turadi.
Dinamik IP manzil olish uchun sizning kompʻyuteringiz tarmoqqa yoki ISP 
ga DHCP Discover (DHCP tadqiqotchisi) xabarini jo`natadi. 
DHCP
– Dynamic 
Host Configuration Protocol, ya`ni Serverning dinamik konfiguratsiyasi protokoli 
degan ma`noni bildiradi. Bu xabarga sizning kompʻyuteringiz haqida 
identifikatsion ma`lumotlar shu jumladan kompʻyuter nomi joylashgan bo`ladi. Bu 
xabar tarmoq orqali DHCP serveriga yetib boradi. DHCP serveri bo`sh IP 
manzillar ro`yxatidan IP manzil oladi va boshqa kompʻyuterlarga bermaslik uchun 
vaqtinchalik band qilib qo`yadi.
DHCP serveri tarmoqqa DHCP taklifi deb ataluvchi xabarni jo`natadi. Unda 
sizning kompʻyuteringizga taklif qilinayotgan IP manzil hamda DHCP serverining 
ham manzili bo`ladi. Sizning kompʻyuteringiz DHCP taklifini olgach, band 
qilingan IP manzilni qabul qilish haqida serverga DHCP qidiruvini jo`natadi. Bu 

---

133 
paytda sizning kompʻyuteringiz hali IP manzilga ega bo`lmaydi. U serverga 
o`zining roziligini bildiradi.
Agar tarmoqda bir necha DHCP serveri bo`lsa, ularning har biri o`z takliflari 
bilan chiqadilar. Sizning kompʻyuteringiz bu takliflarning faqat bittasini qabul 
qilib, qolganlarini rad qiladi. DHCP qidiruvi DHCP serveriga yetgach, server 
kompʻyuteringizga DHCP paketini yuboradi va ushbu IP manzilining sizning
kompʻyuteringizga ijaraga beradi. SHundan keyin kompʻyuteringizning IP 
manzilga ega bo`ladi va internetga ulanishi mumkin.
Sizga manzil bergan va boshqa DHCP serverlar berilgan IP manzilni bo`sh 
manzillar ro`yxatidan chiqarib tashlaydi va kompʻyuteringizning IP manzilini 
ro`yxatga oladi. Kompʻyuteringiz Internetdan uzilganda, berilgan IP manzil bekor 
qilinadi va bu manzil yana bo`sh manzillar ro`yxatiga kiritib qo`yiladi. 
Host
tizimlar orasida bogʻlanish maxsus kommutatsiyalovchi qurilmalar – 
marshrutizatorlar ulaydigan ketma-ket liniyalar toʻplami yordamida amalga 
oshiriladi. Marshrutizator oʻzining kirish aloqa kanalidan birida uzatilayotgan 
maʻlumotlar porsiyasini qabul qiladi va uni oʻzining chiqish aloqa kanallaridan 
biriga yoʻnaltiradi.