O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universitetining qo‘qon filiali

2.Transformatorlar, drosselar va induktiv
g‘altaklar ishonchliligi.

Transformatorlar, drossellar va induktiv g‘altaklarda buzilishlar xavfi deyarli rezistorlarga o‘xshash ketma- ketlar amalga oshadi. Bunday elementlarga xarakterlilardan bo‘lib quyidagi buzilishlarni aytish mumkin: cho‘lg‘amlarni buzilishi va ko‘payishi, cho‘lg‘amlarni buzilishi va kuyishi, cho‘lag‘amlarni izolyasiyasini buzilishi, cho‘lg‘amlar va simlar o‘rtasidagi qisqa tutashuv.

Transformatorlar, drossellarva g‘altaklarni ishonchliligiga elektrik rejimlar va atrof muxit harorati va namligi katta ta’sir ko‘rsatadi.
Bunday maxsulotlarni buzilishlarini asosiy sabablari quyidagilardir:

1. 
   Birlamchi cho‘lg‘amda kuchlanishlarni oshishi
   
2. 
   Ikkilamchi cho‘lg‘amda tonni oshishi
   
3. 
   Kirish signal chastotasini turli xilligi.
   

Agar birinchi cho‘lg‘am kuchlanishi nominal kuchlanishdan 20% ga oshiq bo‘lsa, bunda muddatdan oldingi teshilish yuzaga keladi. Agar kuchli juda yuqori bo‘lsa izolyasiyani birdaniga buzilishiga olib keladi. Ikkilamchi cho‘lg‘amlarda tokni oshishi: quyma materialni kengayishi natijasida korpusni buzilishi yoki deformasiyasiga, cho‘lg‘amlarida qisqa tutashuvga yoki uzilishiga, izolyasiyani elektr chidamliligini kamayishiga olib keladi. Ruxsat etilganlardan past chastotalarda ishlash tok oshirib reaktiv qarshilikni kamaytiradi, ruxsat etilganlardan yuqori chastotalarda ishlash esa o‘zandagi yo‘qolishlar ko‘payishiga olib keladi. Ikkala xolatlarda xam transformator xarorati nominaldan oshib ketadi va izolyasiyani elektr chidamliligini kamayadi, sababi bu ikkala kattalik orasida teskari aloqa mavjud.
Transformator, drossel va induktivlik g‘altaklaridagi ko‘p sonli buzilishlarning sababi namlik xisoblanadi. Xarorat o‘zgargan sari namlik cho‘lg‘amlar orasiga o‘tadi yokiaksincha bug‘lanib ketadi namlik quyma material yoki orqali bevosita sezib o‘tishdan tashqari, cho‘lg‘amlar chiqishlari orqali xam o‘tishi mumkin. Cho‘lg‘amlar orasiga kelib tushgan namlik cho‘lg‘am o‘ramlari orasidagi izolyasiyalar qarshiligini kamaytiradi, izolyasiya teshilishiga olib keladi va suvda erigan tuzlar xisobiga elektrolit jarayon kelib chiqadi, bu namlikni kamaytiradi. Shuning uchun tranformatorlar, drossellar va induktivlik cho‘lg‘amlarni ishonchliligini oshirishda katta rolni cho‘lg‘amlarni namlik ximoyalovchi materiallar bilan to‘yintirishga va germetizasiyaga bog‘liq.
Atrof – muxit xarorati 8-10⁰S ga oshishi izolyasiya xizmat muddatini kamaytiradi. Magnit o‘tkazgich, transformator tashqi va ichki yuzalarini qora – ximoya rang bilan bo‘yash ularni xaroratini 5-7⁰S kamayishishiga olib keladi.
Uzoq ish mobaynida transformatorlar xususiyatlarini baxolash uchun buzilishlar intensivligidan foydalaniladi. Bunda transformatorlar atrof muxit harorati +20⁰C da va nominal yuklamada buzilishlar intensivlik qiymati [0,0005 – 0,002]10^-3 intervalda yotadi, xarorat +85⁰C bo‘lganda esa taxminan 30 marta kamayadi. Transformatorlardagi buzilishlar asosan yuqori xarorat ta’sirida izolyasiyalarni eskirish jarayoniga asoslangan bo‘lib tasodifiy xarakterga ega emas. Shuning uchun  transformatorlardagi buzilishlar qonunchiligini aniq aks ettirmaydi. Lekin transformatorlarda tasodifiy sababalarga ko‘ra qo‘qqis buzilishlar ham kuzatilishi mumkin, bularni  va ishonchlilikni eksponensial qonunidan foydalanib izoxlash mumkin. Bunda transformatorlarni sinashda  ni aniqlash uchun faqatgina materiallar eskirishiga asoslanmagan buzilishlar xisobga olinadi.

Transformatorlarni elektrik yuklama koeffisentini quyidagi formula bilan aniqlanadi.

K_n =

bu yerda I_cho‘l – cho‘lg‘am; I_cho‘l- cho‘lg‘am ruxsat etilgan toki.

O‘tkazgichlari (simlari) diametrlari 0,5 mmdan katta bo‘lgan yuqori stabilli va katta xajmdagi drosellar va induktivlik cho‘lg‘amlari yuqori tarqaluvchi quvvatlarga mo‘jallangan, yaxshi mexanik chidamlikga ega. Shuning uchun undagi qo‘qqis buzilishlar kamdan – kam kuzatiladi. Mexanik chidamlik va namchidamlikni oshirish uchun o‘tkazgichlari 0,1 mm dan kichik bo‘lgan miniatyur (kichik) induktivlik cho‘lg‘amlari va drosellariga, saqich yoki kompaundlar, quyiladi. Ularni induktivlik cho‘lg‘amlarida va drosellarda qatib qolishi natijasida termosikl va mexanik ta’sirlarda, mexanik kuchlanishlar paydo, bo‘ladi va g‘altak o‘tkazgichlari (simlari) uzilishi ko‘rinishidagi qo‘qqis buzilishlar sonini ko‘payishiga olib keladi. Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki turli – xil induktiv cho‘lg‘amlar va drosellarni λ si har – xil kattalikga ega.
Bu bilan turli manbalarada keltirilgan λ ni katta farqi tushuniriladi.

Nazorat savollari.

1. 
   Reledagi qanday buzilishlar uchraydi?
   
2. 
   Rele va kommutasiya qurilmalar ishonchliligi nimaga bog‘liq?
   
3. 
   Transformatorlar, drossellar va induktivlik g‘altaklari buzilishlarini asosiy turlarini ko‘rsating?
   
4. 
   Quyidagi formula orqali nima aniqlanadi? K_n =