O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. О. Yakubоv, H. A. Hakimov makroiqtisodiyot-2

Davlat budjeti daromad qismining bajarilishi (YaIMga nisbatan foiz
^da)91

Ko‘rsatkichlar	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018
Daromadlar	22,1	21,9	22,0	22,0	21,9	21,3	20,6	19,9	19,4
jami
1. Bevosita	5,8	5,8	5,6	5,3	5,1	5,1	4,9	4,6	3,8
soliqlar
2. Bilvosita	11,1	10,6	10,8	11,3	11,6	11,2	10,6	10,5	10,1
soliqlar
3.Resurs
to‘lovlari	3,4	3,4	3,4	3,3	3,0	2,8	2,7	2,8	3,1
hamda mulk
solig‘i
4. Boshqa	1,8	2,2	2,2	2,2	2,2	2,2	2,4	2,1	2,4
daromadlar

Yagona soliq stavkasi 2007- yilda 13 foiz ga, 2012- yilda esa 5 foiz gacha pasaytirildi.

Bu chora tadbirlar iqtisodiyotga soliq yukini kamaytirish imkonini berdi. Agar davlat budjeti daromaadlarining YaIMdagi ulushi 2000- yilda 28,5 foiz bo‘lgan bo‘lsa 2005- yilda 22,5 foiz ni 2018- yilda 19,4 foiz ni
tashkil etdi (14.4-jadval).
Bizga ma’lumki Yagona yo‘l jamg‘armasi, Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armas, Pensiya jamg‘armasi va Bandlilikka ko‘maklashish jamg‘armasini o‘z ichiga olgan davlat nobudjet fondlariga

91. 
    O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari
    

194

to‘lovlar ham soliq mazmuniga ega bo‘lib tovarlarlar va xizmatlar tannarxiga, ularning sotilish bahosi ko‘tarilishiga, raqobatbardoshliligi pasayishiga olib keladi, shuningdek korxonalar moliyaviy resurslari qisqarishini keltirib chiqaradi. Nobudjet davlat jamg‘armalarini ham qo‘shib
hisoblanadigan jamlanma budjet daromadlarining YaIMdagi ulushi sifatida aniqlanadigan soliq yukining ham kamayishini kuzatishimiz mumkin. 2001-2017 yillar davomida iqtisodiyotga umumiy soliq yuki 40 foizdan 29 foizgacha pasaytirildi.
Iqtisodiyotga soliq yukining pasaytirilishi korxonalarning moliyaviy resurslarining ko‘payishiga olib keldi. “ Bu o‘z navbatida investitsiyalarnig ko‘payishi, korxonalarning aylanma mablag‘larini to‘ldirish, ishchi va xizmatchilarning ish haqi va daromadlarini oshirish uchun qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
2014- yilda yuridik shaxslar daromadiga solinadigan soliq stavkasi 8.5 foiz dan 8 foizga, kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona ijtimoiy to’lov 25 foiz dan 15 foizga pasaytirildi.
Natijada iqtisodiyotga davlat budjeti daromadlari bo‘yicha
hisoblanadigan soliq yuki 20, 6 foiz gacha pasaydi.
Bu yillar davomida soliq yukining pasayishi soliq stavkalarining kamaytirilishi bilan birga investorlar va tadbirkorlar uchun soliq imtiyozlari ro‘yxatining kengaytirilishiorqali ro‘y berdi. Tahlil qilinayotgan davrda
to‘g‘ri soliqlarning YaIMdagi ulushi 7,5 foiz (2000- y.) dan 3,8 foiz (2018-y.) gacha pasaydi.
Mol-mulk solig‘i va resurs to‘lovlarining YaIMdagi va yalpi soliq tushumlaridagi ulushi kamayib borganligini ta’kidlash lozim. Bu soliqlarning
YaIMdagi ulushi 2010- yilda 3,4 foizni, 2018- yilda 3,1 foizni tashkil etdi.
To‘g‘ri soliqlar tarkibida, jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqlar ulushi muttasil o‘zgarib bormoqda (14.5-jadval). Agar bu ko‘rsatkich 2000- yilda 44,5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2010- yilda 45.0 foizni, 2011- yilda 42,7 foiz ni, 2012- yilda 42,5 foizni, 2018- yilda esa 41,2
foiz ni tashkil etdi, ya’ni, to‘g‘ri soliqlar yalpi tushumida yuqori o‘rin tutadi. Yuridik shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavksining kamayishi
natijasida 2000 – 2017- yillarda u bo‘yicha tushumlarlarning to‘g‘ri soliqlar tarkibidagi ulushi kamayishi kuzatildi va 12,8 foizni tashkil qildi.
Soliq shkalalari bo‘yicha soliq stavkalari kamayishiga qaramasdan jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlarning ko‘payib

195

borayotganligi soliq bazasi, ya’ni aholi daromadlari ortib borayotganligidan dalolat beradi. 2011 – 2017- yillarda ijtimoiy infratuzilma solig‘i ulushining ortishi hisobiga jismoniy shaxslar daromad solig‘inig to‘g‘ri soliqlar tushumidagi ulushi qisqardi.
14.5-jadval
O‘zbekiston Respublikasida Davlat budjetiga to‘g‘ri soliqlar
^{tushumining tarkibi (foiz)}92

Soliq turlari		2008	2009		2010	2011		2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018
To‘g‘ri soliqlar		100,0	100,0		100,0	100,0		100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
1.Korxonalarning		18.7	19,2		18,1	19,2		18,5	16,3	15,1	13,3	12,5	12,8	22,4
foyda solig‘i
2. Jismoniy
shaxslar daromad		47.9	46,2		45,0	42,7		42,5	42,8	44,1	43,2	42,1	42,3	41,2
solig‘i
3.Yagona soliq		17.3	18,9		21,6	23,2		22,8	25,0	25,8	27	29	30	29,9
4. Tadbirkorlar
daromadiga		3.8	3,9		4,6	5,0		5,9	6,5	7,5	6,7	6,9	9,0	6,5
qat’iy
belgilangan soliq
5. Ijtimoiy														bekor
infratuzilmani
		12.4	11,9		10,8	10,0		10,3	9,4	7,5	9,8	9,5	5,9	qilin-
rivojlantirish
														gan
solig‘i
To‘g‘ri soliqlar stavkalarining pasaytirilishiga qaramasdan soliq
bazasining	kengayishi			hisobiga bu				soliqlar tushumining				mutlaq miqdori

oshib borishi, to‘g‘ri soliqlardagi ulushi esa 2012 – 2017- yillarda deyarli barqaror bo‘lib qolayotganligini ta’kidlash mumkin, xususan, 2017- yilda budjet daromalari tarkibida to’g’ri soliqlarning ulushi 24,0 foiz ni tashkil etdi. Bunday baqarorlik 2012 – 2017- yillarda yagona soliq to‘loviga ham

tegishlidir. Soliq to‘lovchilar soni ortishi, soliq bazasining kengayishi yagona soliq stavkasinig pasayishiga qaramasdan uning mutlaq miqdori ortib borishiga olib keldi.
Egri soliqlar davlat budjeti jami daromadlarining yarmidan ko‘p (2017-yilda 51,5 foiz) qismini ta’minlab beradi (14.6-jadval).
Agar ushbu soliqlar tarkibini qarab chiqadigan bo‘lsak, qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha tushumlar egri soliqlar tarkibidagi ulushi bo‘yicha birinchi o‘rinni egalladi. 2000- yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i ulushi 47,3

92. 
    O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari
    

196

foizni, 2004- yil 42,5 foiz foizni, 2013- yilda 56,4 foiz tashkil etgan bo‘lsa, 2018- yilda 67,5 foiz ni tashkil qildi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i ulushining bunday keskin ko‘tarilishi aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlar hajmining kamayishi bilan izohlanadi.
14.6-jadval