O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi guliston davlat universiteti

3-rasm. Mintaqada raqobat ustunligidan olinadigan samara.

Xulosa chiqarib, shuni ta`kidlash kerakki, mintaqada raqobatni rivojlantirish foydalidir, bu esa mavjud omillarni aniqlash uchun mintaqaning barcha elementlarini batafsil tahlil qilishga majbur qiladi.

Mintaqaviy darajadagi ijtimoiy-iqtisodiy siyosat choralari bilan mintaqaning raqobatdoshligini oshirish

Raqobatbardoshlik mazmunini ijobiy anglash ekzogen va endogen omillar (o`zgaruvchilar) ni hisobga olgan holda butun iqtisodiyot darajasida ham, ma`lum bir mintaqa miqyosida ham ijtimoiy-iqtisodiy siyosat tadbirlarini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega.

Milliy iqtisodiyot singari, mintaqa uchun ham mintaqalarning raqobatbardoshligiga ta`sir ko`rsatadigan uchta vositani ajratish mumkin.
1. Mintaqaviy iqtisodiyotni va uning milliy va jahon iqtisodiyotidagi mavqeini mustahkamlashga, pirovardida firmalar va ularning mahsulotlarining raqobatdoshligini oshirishga qaratilgan umumiy chora-tadbirlar. Ushbu turdagi choralar mamlakat va mintaqa iqtisodiyotining raqobatdoshligi uchun zamin yaratadi. Umumiy xarakterdagi chora-tadbirlar orasida, birinchi navbatda, xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning muayyan guruhlarining kutilayotgan daromadlaridan qat`iy nazar, biznes sharoitlarini shakllantirish bilan bog`liq bo`lgan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning institutsional asoslarini ajratib ko`rsatish mumkin.
2. Ishlab chiqaruvchilarga ularning eksport faoliyatini amalga oshirishda to`g`ridan-to`g`ri yordam ko`rinishidagi davlat yordamini (subsidiyalar, soliq imtiyozlari, xom ashyo importi bo`yicha soliqlardan ozod qilish, eksport faoliyatini axborot bilan ta`minlash) amalga oshirish.
3. Boshqa mintaqalarda, shuningdek tashqi bozorlarda mintaqaviy ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlariga talabni shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni (ko`rgazmalar, chet elda yoki boshqa mintaqalarda savdo va axborot markazlarini tashkil etish va boshqalar) amalga oshirish.
Shu munosabat bilan shuni ta`kidlash kerakki, mintaqaning raqobatbardoshligi ko`p jihatdan uning raqobatdoshligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar muvozanatiga bog`liq bo`ladi. Mintaqaning raqobatbardoshligi uning hududida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning raqobatdoshligidan kelib chiqqanligi sababli, sanoatning raqobatdoshligini oshirish sharoitida mintaqaning raqobatbardoshligini oshirish strategiyasini tanlash masalasi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Tarmoqlarning raqobatbardoshligini oshirishga yo`naltirilgan sa`y-harakatlarning samarasi farqlanishi aniq. Bundan tashqari, tegishli sohaning raqobatbardoshliligini oshirish bilan bog`liq bo`lgan mintaqaning raqobatbardoshligini oshirish masalalarini hal qilish oqilona bo`lishi aniq.
Shu munosabat bilan, raqobatbardoshlikni oshirish nuqtai nazaridan potentsial rentabellik va uni oshirish uchun ishlatilishi mumkin bo`lgan vositalar nuqtai nazaridan sohalarni guruhlash mustaqil masaladir.
Raqobatbardoshlik ko`rsatkichlarini nazorat sifatida ishlatish muammolari ularni boshqarish xavfini kamaytiradi. Keling, muammoning mohiyatini tushuntirishga harakat qilaylik. Aytaylik, barcha ishtirokchilar taklif qilingan ko`rsatkichlar mintaqani (uning raqobatbardoshligini) qiyosiy baholash nuqtai nazaridan etarli deb taxmin qiladilar. Agar ishtirokchining farovonligi ushbu ko`rsatkichning darajasiga yoki dinamikasiga bog`liq bo`lsa, unda uning mos ravishda o`zgarishiga turtki bo`ladi. Bundan tashqari, ishtirokchilar ushbu maqsadga eng kam xarajat bilan erishish yo`llarini izlaydilar. Masalan, agar biz mehnat unumdorligi dinamikasini nazorat sifatida qabul qilsak, natijada mehnatni tejaydigan va kapitalni tejaydigan texnologiyalardan foydalanishni rag`batlantirishi mumkin. Shu bilan birga, raqobatdosh ustunlik bo`lgan sharoitda nisbatan arzon ishchi kuchi resurslar tanlovi amalga oshirisa, bu (hech bo`lmaganda bir qator sohalarda) raqobatdoshlikning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Mintaqaning raqobatbardoshligini baholash hozirgi paytda imkonsiz yoki miqdorini aniqlash qiyin bo`lgan omillarni hisobga olish zarurati bilan bog`liq. Bu, ayniqsa, murakkab bo`lgan omillar uchun to`g`ri keladi. Bularga mintaqaviy darajadagi institutsional muhitning sifati, nafaqat qonunlarning mazmuni, balki ularning bajarilishini ta`minlash mexanizmlari ham kiradi. Ushbu vaziyatni tushunish, bir tomondan, raqobatbardoshlikning barcha miqdoriy baholariga va uning o`zgarishlariga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishga imkon beradi va boshqa tomondan «hozirda miqdoriy bo`lmagan» omillarni aniqlash usullarini izlashni rag`batlantiradi.
Iqtisodiyot tarmoqlarida raqobatbardoshlikni oshirishning ustuvor yo`nalishlarini shakllantirishda quyidagi vazifalarni bajarish maqsadga muvofiq:

• 
  ·Samarali raqobat muxitini shakllantirish hamda tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish;
  
• 
  ·Ko`rsatiladigan xizmatlarni sifat jihatdan yaxshilash hisobiga raqobatbardoshlikka erishish;
  
• 
  ·Tarmoqlarda mehnat unumdorligini oshirishda ilg`or xorij tajribasidan foydalanishni yo`lga qo`yish;
  
• 
  ·Iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanishini jahon bozori kon`yunkturasiga bog`liqligini kamaytirishning eng qulay va maqbul usullarini ishlab chiqish va boshqalar.
  

Mintaqa iqtisodiyoti raqobatbardoshligi milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligiga etarli ta`sir ko`rsatadi hamda tarmoqlar, korxonalar va tovarlar raqobatbardoshligi bilan o`zaro bog`langan holda amal qiladi. Mintaqaning raqobatbardoshligi mintaqa aholisining turmush tarzi va farovonligini oshib borish qobiliyati bilan belgilanadi.
Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror rivojlanib borishi orqali uning raqobatbardoshligi ta`minlanadi va mamlakat milliy iqtisodiyotining raqobatbardosh bo`lishiga asos bo`lib xizmat qiladi. Bugungi kunda mintaqalarning raqobatbardoshligini oshirishda xorijiy investitsiyalarni hududlarga to`g`ri va mutanosib joylashtirish, hududlarning investitsion jozibadorligini takomillashtirish, mintaqalar innovatsion faolligini yanada mukammalashtirish kabi vazifalarni bajarish maqsadga muvofiqdir.
2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasini muvofiq tarkibiy o`zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish yo`nalishida korxonalarning mablag`lari, O`zTTJ, tijorat banklari krediti, xorijiy investitsiya va kreditlar hisobiga 2017—2021 yillarda umumiy qiymati 40 milliard AQSh dollari miqdoridagi 649 ta investitsiya loyihasini nazarda tutuvchi tarmoq dasturlari amalga oshiriladi. Natijada keyingi 5 yilda sanoat mahsulotini ishlab chiqarish 1,5 baravar, uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 33,6 foizdan 36 foizgacha, qayta ishlash tarmog`i ulushi 80 foizdan 85 foizgacha oshadi.
Harakatlar strategiyasini amalga oshirishga oid davlat dasturida 2017-2021 yillarda aholining energiya ta`minoti yaxshilash uchun ko`mir qazib olish sohasida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish hisobiga ko`mir qazib olishni yiliga 7,8 mln. tonnaga oshirish imkonini beruvchi investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirish ko`zda tutilgan.
Mamlakatimizda iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan sa`y-harakatlar, ularning natijalari atroflicha muhokama qilinmoqda.
Milliy iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarining raqobatbardoshligini oshirish masalasi hal etish bo`yicha Harakatlar strategiyasida iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlaridagi 4400 dan ortiq korxonalarning rentabellik darajasini oshirish va moliyaviy sog`lomlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini oshirish asosida ishchilar sonini ko`paytirishga erishish rejalashtirilgan. Bu tadbirlar natijasida korxonalarning rentabellik darajasi oshadi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini oshirish va ishchilar sonini ko`paytirishga olib keladi.
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash va sanoat tarmoqlarining raqobatdoshligini oshirish bo`yicha kompleks chora-tadbirlarning amalga oshirilishi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 2019 yilning birinchi yarimida 2018 yilning mos davriga nisbatan 6,9 foizga o`sishini ta`minladi. Yuqori qo`shilgan qiymatga ega bo`lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo`naltirilgan sanoat tarmoqlarida dinamik rivojlanish ta`minlandi. 2018 yilda mahalliy xomashyo resurslarini bosqichma-bosqich chuqur qayta ishlash va tayyor iste`mol mahsulotlar nomenklaturasini kengaytirish tarmoqlari evaziga sanoat mahsulotlarining yuqori o`sish sur`atlariga erishildi.
Sanoatni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash loyihalari, shuningdek, 2015-2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etish chora-tadbirlari dasturining hayotga samarali tatbiq etilishi natijasida respublika YaIMga energiya sarfini 7,4 foizga, hamda yirik korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tannarxini esa o`tgan yilga nisbatan o`rtacha 10,6 foiz kamaytirishga erishildi. Harakatlar strategiyasini amalga oshirishga oid davlat dasturida 2017 yilda sanoat tarmoqlaridagi yirik korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxini o`rtacha 8 foizga qisqartirish va raqobatdoshligini oshirishni nazarda tutuvchi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilab berilgan. Shu jumladan, ma`nan va jismonan eskirgan uskunalarni yangilash hamda modernizatsiya qilish, ishlab chiqarishda energiya samaradorligini oshirish, texnologik jarayonlarni optimallashtirishga alohida e`tibor qaratiladi. Bu yo`nalishga korxonalarning mablag`lari va tijorat banklar kreditlari hisobidan 602 000,0 mln. so`m investitsiyalar yo`naltiriladi, bu esa mahalliy mahsulotlarning, birinchi navbatda, tashqi bozorlarda raqobatdoshligini va tarmoqlarning eksport salohiyatini oshirishga xizmat qiladi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda Harakatlar strategiyasida iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish bo`yicha vazifalar belgilangan. Tarkibiy o`zgartirishlarni chuqurlashtirish hisobiga iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishdaishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag`batlantirish siyosatini davom ettirish hamda, eng avvalo, iste`mol tovarlar va butlovchi buyumlar importining o`rnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish Xarakat dasturining eng ahamiyatli vazifalari qatoridan o`rin olgan. Mahsulotlar raqobatbardoshliligini oshirish orqali xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning eksport salohiyatini yuksaltirish iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor yo`nalishlaridan biridir.
2019 yil Navoiy kon-metallurgiya kombinatida 25 ta, «O`zeltexsanoat»da 18 ta, «O`zavtosanoat»da 7 ta, Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida 5 ta investitsiya loyihasi bo`yicha yangi quvvatlar ishga tushirildi.
Hozirgi kunda tashqi iqtisodiy aloqalarning son va sifat jihatidan o`sishi bu jarayonlarni har tomonlama chuqur o`rganishga yanada yuksak talablar qo`ymoqda. Oxirgi yillar davomida diversifikatsiya qilish va iqtisodiyot sohalarini raqobatbardoshligini oshirish borasida olib borilayotgan chora-tadbirlar natijasida jahon iqtisodiyotida inqiroz holatlari hamon saqlanib turgan va jahon bozoridagi narxlar darajasi pastligi respublikaning asosiy eksport nuqtalariga ta`sirini kamaytirishga erishildi.