O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi guliston davlat universiteti

Raqobat muhiti va raqobatbardoshlikni aniqlash ko`rsatkichlari

Raqobat muhiti - bu bozor sub`ektlari va mintaqadagi ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`rtasidagi munosabatlarning xususiyatini belgilovchi omillar to`plami. Atrof-muhit raqobat turi, mintaqaviy bozorning tuzilishi, bozor sub`ektlarining mulkchilik shakllari va har xil tashkiliy-huquqiy shakllari bilan belgilanadi.

Zamonaviy O`zbekistonda mintaqaviy bozorlar asosan mintaqaviy-monopoliya va mintaqaviy-oligopolistik tizimlar bilan ajralib turadi.
Xorijiy va mahalliy korxonalarning mintaqaviy bozordagi o`zaro bog`liqligiga qarab, bozorlardagi raqobat muhiti quyidagicha tavsiflanadi.
1. Chet el kompaniyasining monopoliyasi.
2. Chet el firmalarining ustunligi.
3. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar ishtirokida xorijiy firmalarning raqobati.
4. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar yo`qligida xorijiy firmalarning raqobati.
Raqobat muhitining rivojlanishi ko`p jihatdan mintaqa iqtisodiyotining institutsional tuzilishiga bog`liq. Bu ma`lum bir mintaqaviy bozorda ishlaydigan turli mulkchilik shaklidagi bozor sub`ektlarining to`plami. Bozor sub`ektlari davlat yoki shahar mulkida, aktsiyadorlik jamiyatlari, xususiy korxonalar, aralash turdagi va xorijiy korxonalar bo`lishi mumkin.
Mintaqaviy bozorda raqobat darajasining muhim ko`rsatkichi va bozorni yaratish qobiliyatining ko`rsatkichi bozorga kirishda to`siqlarning mavjudligi yoki yo`qligi hisoblanadi.
To`siqlar yangi tadbirkorlik sub`ektlarining bozorga kirishiga va ularda mavjud korxonalar bilan teng ravishda ishlashiga to`sqinlik qiluvchi omillar va holatlardir.
Mintaqaviy bozorlardan chiqish uchun to`siqlar ham mavjud - bu ma`lum bir bozorda operatsiyalarni sezilarli iqtisodiy yo`qotishlarsiz to`xtatishni qiyinlashtiradigan omillar.
O`zbekistonda bunday omillar asosan ob`ektiv xususiyatga ega, masalan, korxonada mavjud bo`lgan uskunadan foydalangan holda ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilishning cheklanganligi, yangi xom-ashyo manbalariga o`tishning mumkin emasligi va boshqalar.
Barcha to`siqlar 2 guruhga bo`lingan:
1. Ekzogen to`siqlar.
2. Endogen to`siqlar.
Ekzogen to`siqlar mintaqaviy bozorning o`ziga xos xususiyatlariga bog`liq va quyidagilarni o`z ichiga oladi:
- market bozor imkoniyatlarining cheklanganligi; starting boshlang`ich shartlarning tengsizligi;
- yuqori kapital xarajatlari;
- yangi ishlab chiqaruvchilarning nisbatan arzon va qulayroq xom ashyo manbalaridan cheklangan foydalanish imkoniyati;
- mavjud bozor sub`ektlarining yangilaridan texnologik ustunligi;
- ma`muriy cheklovlar (litsenziyalash, kvotalar, ro`yxatdan o`tish shartlari);
- iqtisodiy va tashkiliy cheklovlar (soliq siyosati, bojxona siyosati, pul-kredit siyosati, narx siyosati, investitsiya siyosati).
Yuqoridagi to`siqlar ob`ektiv va sub`ektivdir va ko`p jihatdan ma`muriy hokimiyat va davlat boshqaruvi organlari faoliyatiga bog`liq.
Endogen to`siqlar bozorda ishlayotgan korxonalar faoliyati bilan bog`liq: narxlarning o`zgarishi; zaxira ishlab chiqarish quvvatlarining mavjudligi G` yo`qligi; strategik resurslarni boshqarish.
Ushbu to`siqlar ob`ektiv bo`lib, ularni davlat organlari tomonidan kamaytirish yoki ko`paytirish imkoniyati juda kam.
Jahon mamlakatlari iqtisodiy taraqqiyotning qaysi modelini tanlamasin mamlakat iqtisodiyotining jahon xo`jaligidagi mavqei va o`rni uning raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda - raqobatbardoshlik tushunchasi bilan bir qatorda raqobatdoshlik tushunchasi ham qo`llaniladi. Bu ikkita tushuncha amalda bir xil mazmunni ifodalaydi. Raqobatbardoshlik – bu odatda tovar ishlab chiqaruvchilarning minimal foydalilikni ta`minlovchi narxda tashqi bozorda sotish uchun ishlab chiqarishga bo`lgan qobiliyati hsioblanadi. Ta`kidlash lozimki, raqobatbardoshlik tovarlar bozori bilan cheklanib qolmay, makroiqtisodiy tavsifga ega hisoblanadi.
Tarixga nazar soladigan bo`lsak, mamlakatlarning raqobatdoshligi kontseptsiyasi milliy iqtisodiyotning xalqaro mehnat taqsimotidagi o`rnini belgilab beruvchi qiyosiy afzalliklari nazariyasiga asoslanadi. Bu erda qiyosiy afzalliklar deganda mamlakatda arzon ishchi kuchi, boy tabiiy resurslar, qulay geografik joylashuv, iqlim, infratuzilma va boshqa omillar tushuniladi. O`zbekiston quyidagi qiyosiy afzalliklarga ega:

• 
  qishloq xo`jaligi rivojlanishi uchun qulay tabiiy-iqlim sharoitlarining mavjudligi;
  
• 
  boy tabiiy resurslar va rekreatsiya resurslariga egaligi; boy madaniy-tarixiy merosga egaligi;
  
• 
  mamlakatning qulay geografik joylashuvi;
  
• 
  O`zbekiston aholisining mehnatsevarligi va tadbirkorlik qobiliyatiga ega bo`lgan mehnat resurslarining mavjudligi.
  

O`zbekistonning raqobat jihatdan afzalliklarini tahlil qiladigan bo`lsak, quyidagilarni ajratish mumkin:

• 
  mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi;
  
• 
  insonni rivojlantirishga, ya`ni, ta`lim, sog`liqni saqlash, ijtimoiy ehtiyojlarga katta qo`yilmalarning yo`naltirilganligi;
  
• 
  aholi o`rtacha yashash yoshining uzunligi;
  
• 
  mehnat resurslarining raqobatdoshligi;
  
• 
  mamlakat aholisi ta`lim darajasining yuqoriligi.
  

Qiyosiy afzalliklarga ega bo`lish bilan birga respublika milliy iqtisodiyotining raqobat afzalliklarini ham rivojlantirish zarur. Mazkur holatda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida quyidagi omillarga asosiy e`tiborni qaratish lozim, xususan: mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi, mehnat resurslarining raqobatdoshligi va mamlakat aholisi ta`lim darajasining yuqoriligi.
Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanish sur`atlarini ta`minlash, xalqaro raqobatni vujudga keltirishning muhim sharti dunyo mamlakatlari iqtisodiyotining ochiqligi bilan belgilanadi. O`zbekiston iqtisodiyoti erkinlashuvi chuqurlashib, ochiqlik darajasi ortib jahon xo`jaligiga integratsiyalashuvi kuchayib bormoqda.
Ba`zi iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi milliy ishlab chiqarishning tarmoq tarkibiga bog`liqdir. Ishlab chiqarish hajmining umumiy tarkibida bazaviy tarmoqlar ulushi qanchalik yuqori bo`lsa, iqtisodiyotning ochiqlik darajasi shunchalik past bo`ladi. Ushbu holat bazaviy tarmoqlarning xalqaro ixtisoslashuv jarayoniga kam darajada jalb etilganligi va asosan ichki bozorga yo`naltirilganligi bilan izohlanadi.
Qayd etib o`tilganidek, iqtisodiyotning ochiqligi xalqaro iqtisodiy raqobatning muhim sharti hisoblanadi. Mamlakatlarning raqobatdoshligi qanday aniqlanadi va u nimalarga bog`liq? Nima sababdan ba`zi mamlakatlar raqobatdoshligi jihatidan boshqa mamlakatlarga nisbatan ilgarilab ketgan?
Raqobatdoshlik tushunchasiga iqtisodiy adabiyotda firmalarning mavjud sharoitda raqobatchilariga nisbatan baho va bahosiz tavsifiga ko`ra tovarlarni loyihalashtirish, tayyorlash va sotish borasidagi real va potentsial imkoniyatlaridir deya ta`rif beriladi.
AQShning Garvard universiteti professori M. Porter fikricha, mamlakatning raqobatdoshligi darajasini uning milliy kompaniyalari ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, firmalar, tarmoqlar raqobatdoshligi ta`minlab beradi. Shuning uchun dastlab mamlakat raqobatdoshligini emas, balki milliy kompaniyalar raqobatdoshligini tahlil etish lozim. U mamlakat kompaniyalarining muvaffaqiyatini ta`minlab beradigan qulay muhitni yaratish quyidagi to`rtta muhim ko`rsatkichga bog`liqligini ta`kidlaydi:

• 
  ishlab chiqarish omillari bilan ta`minlanganlik;
  
• 
  talab ko`rsatkichlari;
  
• 
  yaqin va xizmat ko`rsatuvchi tarmoqlar;
  
• 
  raqobat muhiti va firma strategiyasi.
  

Ushbu muhit doirasidagi milliy kompaniyalarning samarali faoliyati mamlakatning raqobatdoshlik reytingini belgilab beradi.
Jahon amaliyotida mutaxassislar milliy iqtisodiyotni raqobatdoshligini aniqlash uchun 340 dan ortiq ko`rsatkichlar va 100 dan ortiq usullardan foydalanishadi. Mamlakatning raqobatdoshligini aniqlashda quyidagilar asosiy omillar sifatida xizmat qiladi: iqtisodiy salohiyat va iqtisodiyotning o`sish sur`atlari; sanoat ishlab chiqarishning samaradorligi; ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanish darajasi va uni o`zlashtirish sur`atlari; xalqaro mehnat taqsimotida qatnashish; ichki bozor hajmi va dinamikasi; iqtisodiyotda davlatning roli; moliya tizimining egiluvchanligi; mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik va malaka darajasi; ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy holat; iqtisodiyotning jahon bozori kon`yunkturasi talabiga moslashish darajasi va qobiliyati.
Shveytsariyaning Lozanna shahrida joylashgan Menejmentni rivojlantirish xalqaro instituti har yili dunyoning etakchi 47 mamlakatiga raqobatdoshlik nuqtai nazaridan baho beradi. Tahlillar 287 mezon bo`yicha guruhlangan 8 ta omil bo`yicha amalga oshiriladi: milliy iqtisodiyot tavsifi – YaIM hajmi, investitsiyalar va jamg`armalar hajmi, pirovard iste`mol darajasi, aholi turmush darajasi, iqtisodiyotning amal qilish samaradorligi darajasi; iqtisodiyotning baynalmilallashuv darajasi; siyosiy tizimning barqarorligi; moliya tizimi; infratuzilma; boshqaruvning samaradorligi; fan va texnologiyalarning rivojlanish darajasi; mehnat resurslarining tavsifi.
Mamlakatlar raqobatdoshligini tahlil etuvchi xalqaro tadqiqotlardan biri – bu Jahon iqtisodiy forumining metodikasi hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida mamlakatning iqtisodiy o`sishini baholashda o`rta va uzoq muddatli rivojlanish dinamikasini tavsiflovchi muhim makro va mikroiqtisodiy ko`rsatkichlar asosida raqobatdoshlikning agregat indekslari hisoblanadi. Ushbu metodika 30 yildan buyon qo`llaniladi va uning natijalari Jahon iqtisodiy forumining Global raqobatdoshlik to`g`risidagi ma`ruzasida chop etiladi.