O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

Afina demokratiyasi 
Tovar ishlab chiqarish, savdo, hunarmandchilik tez rivojlanishi natijasida Attikada 
demos o‗z haq-huquqi uchun harakatga keldi. Attikada dehqonlarni qarzga botish jarayoni 
kuchayib ketdi va natijada qarzi uchun qul qilish odatdagi holga aylanib qoldi. Mil.avv. VII 
asrning ikkinchi yarmida Attikada ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskinlashib ketdi. Mil.avv. VII 
asrning 30-yillarida zodagon Kilon hokimiyatni bosib olishga urunib ko‗rdi.
Arxont Drakont tomonidan 622-yilda og‗zaki qonunchilikning yozma to‗plamga 
keltirilishi urug‗ zodagonlarining hokimiyatini zaiflashtirdi. Drakont qonunlari bilan 

---

23 
urug‗chilikning qoldig‗i bo‗lgan xun olish taqiqlandi. Jazolash funksiyasi areopagga berildi. 
Drakont qonunlari shafqatsiz bo‗lib, o‗g‗rilik jinoyati uchun o‗lim jazosi belgilangan. Mehnat 
qilmagan fuqarolar jazolanar edi. 
Afinada yevpatridlar bilan aholining kambag‗al qismi bo‗lgan oddiy demos o‗rtasida 
ijtimoiy ziddiyatlar kuchaydi. Drakont qonunlari Attika aholisining eng kat- ta 
muammolaridan biri - qarz masalasini hal qila olmadi. Solon (mil.avv. 640-559-yillar) 
Attikaning eng qadimgi oilalaridan birining vakili bo‗lib, uning ajdodi podsho Kodriy 
sulolasiga borib taqalar edi. U harbiy qobiliyatga ega, ma‘lumotli bo‗lgan va she‘rlar yozgan. 
Solon mil.avv. 594-yilda arxont vazifasiga saylanib, tub islohotlar o‗tkazdi. Solon, eng 
avvalo, «sisaxfiya» (qarzlarni olib tashlash) - Afina aholisini qarzlaridan voz kechishni amal-
ga oshirdi. Qarzi uchun qul qilish abadiy taqiqlandi. Katta yer egaligi cheklandi. Yer ulushini 
belgilangan miqdordan ortiqcha olish man qilindi. Solon islohotlari Afinadagi vaz iyatni 
tubdan o‗zgartirdi. Qarzi uchun dehqonlarni qul qilish bekor qilindi. Ilgari qarzi uchun qul 
qilinganlar ozod qilindi hamda chetga qul qilib sotib yuborilganlar jamoa hisobidan pul 
to‗lanib, Afinaga qaytarildi. Solon qonli Drakon qonunlarini bekor qildi, faqat odam 
o‗ldirgani va boshqa jinoiy ishlar uchun hamda kim kambag‗al bo‗lsa, ayol yoki qulni xafa 
qilgan bo‗lsa, bunday qonunlar saqlanib qoldi. Solonning qarori bilan vatan uchun urushda 
qurbon bo‗lganlarning bolalari davlat hisobidan tarbiyalangan. Yana bir qaror bo‗yicha vatan 
uchun jonini fido qilganlar tantanali dafn qilingan. Bu qarorlar afinaliklarda vatanparvarlik 
tuyg‗ularining shakllanishiga xizmat qilgan. 
Xojalik faoliyatini rag‗batlantiradigan qator islohotlar o‗tkazildi. Pul islohoti, uzunlik va 
og‗irlik o‗lchov birliklari takomillashtirilib, savdo-hunarmandchilik rag‗batlantirildi. 
Attikadan chetga mahsulotlar sotish kuchaydi. Solon Attikadan g‗alla chiqarishni taqiqladi. Bu 
chora-tadbirlar Afina bozorida chayqovchilikni tugatib, dehqonchilikni rag‗batlantirdi va 
zaytun moyi, vino eksport qilish uchun qulay shart-sharoit yaratdi. 
Vasiyatlar erkinligi to‗g‗risidagi qonun urug‗chilik aloqalarini zaiflashtirdi. Alohida 
oilalarning iqtisodiy kuchayishiga shart-sharoit yaratdi. Yerga egalik qilish me‘yori belgilandi. 
Ijtimoiy-siyosiy sohada qator islohotlar amalga oshirildi. Solon Attikaning barcha erkin 
aholisini daromad miqdoriga qarab, to‗rt toifaga bo‗ldi: pentakosiomedimnlar, suvoriylar, 
zevgitar, fetloar. Faqat birinchi uch toifa amalda davlat lavozimlarini egallashi mumkin edi. 
Oliy arxont mansabiga faqat pentakosiomedimnlar da‘vo qilishlari mumkin edi. Fetlar 
polisning bevosita boshqaruvidan chetlashtirildilar. 
Fuqarolarning huquq va majburiyatlari shunday taqsimlandiki, boy fuqarolar avvalgidek, 
to‗la hokimiyatga ega bo‗ldilar. Shu bilan birga, fuqarolik jamoasida ularga katta 
majburiyatlar yuklandi. Yangi yuqori tabaqaga mansub bo‗lish yer ulushidan yillik olinadigan 
daromadga bog‗liq bo‗ldi.
Sud tizimi isloh qilindi. 30 yoshga yetgan erkin Afina fuqarolaridan sud maslahatchilari 
- gemey joriy qilindi. Gemey fuqarolar ishi bo‗yicha oliy appelatsiya huquqiga ega bo‗ldi. 
Faqat u jinoiy ishlar bo‗yicha hukm chiqara olar edi. Odam o‗ldirish bo‗yicha sud ishi sobiq 
arxontlar kengashi areopag qo‗lida qoldi. 
Afina siyosiy ustqurmasida zodagonlar tayanchi bo‗lgan areopagga qarshi turgan To‗rt 
yuzlar kengashi (Bule) tashkil etildi. To‗rt yuzlar kengashi xalq yig‗inida ko‗riladigan va 
tasdiqlanadigan masalalarni tayyorlar edi. Xalq yig‗ini (ekklesiya) to‗laqonli barcha 
vakolatlarga ega bo‗lgan boshqaruv organi bo‗lib, fuqarolarning barcha qatlamlari ovoz berish 
va uning ishida qatnashish huquqiga ega bo‗ldilar. 
Solon davrida davlat tuzilmasining yana bir yangi organi - maslahatchilar sudi (gelieya) 
joriy qilindi. Sudyalar barcha fuqarolardan saylangan. Solon islohotlari polis boshqaruvini 
demokratik shakllari asosini yaratdi, lekin izchil bo‗lmaganligi sababli zodagonlar 
hokimiyatini to‗la tugata olmadi. 
Solon islohotlari bo‗lg‗usi Afina demokratiyasining kurtagi edi. Arxont va areopagning 
roli o‗zgarmadi. Polisning urug‗, fillarga bo‗linishi saqlanib qoldi. Islohotlar fillarda urug‗ 

---

24 
huquqining yemirilishiga olib keldi. Endilikda Afina fuqarosi o‗z mulkini erkin vasiyat qilish 
huquqini oldi. Otasi hunar o‗rgatmagan o‗g‗il keksaygan otasiga g‗amxo‗rlik qilish 
majburiyatidan ozod qilindi.
Solon islohotlari barcha ijtimoiy muammolarni yecha olmadi. Afinada keskin ichki 
siyosiy kurash boshlandi. Tez orada kuchli ijtimoiy ziddiyatlar Afinada Pi sistrat tiraniyasining 
o‗rnatilishiga olib keldi. Mil.avv. 560-yil zodagonlardan biri Solonning qarindoshi Pisistrat 
(mil.avv. 560-527-yillar) qattiq kurash natijasida hokimiyatni bosib oldi va o‗zining tiraniya 
shaklidagi shaxsiy hokimiyatini o‗rnatdi. Afinaning eng kambag‗al aholisi o‗z siyosiy 
huquqlarini kengaytirish va yer mulkini taqsimlashdan umidvor bo‗ldi. Shu sababli ular 
Pisistrat tiraniyasini qo‗llab-quvvatladilar. U dastlab eng muhtoj kichik yer egalariga davlat 
xazinasidan yordam ko‗rsatdi. Qishloq kambag‗allari uchun soliqlar majburiyatini 
yengillashtirdi. Qishloq jamoalari huquqini kamaytirdi. Yer egalarini Afinaga sudga kelishdan 
qutqarib, qishloq joylarida sudyalarni tayinladi. Fuqarolar daromadiga soliq joriy qil inishi 
o‘rta hol dehqonlarni og‗ir ahvolga solib qo‗ydi. 
Pisistrat dengiz savdosining rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi. U Kichik Osiyoda 
Dardanel bo‗g‗oziga chiqadigan muhim nuqtani bosib olib, Afinaning Qora dengizga 
boradigan dengiz yo‗llari ustidan nazoratini o‗rnatdi.
Pisitrat davrida Afina akropolida Afina Pallada, Pifiyalik Apollon Elevsinada 
ibodatxonalari va yangi bozor qurildi. Pirey portining qurilishi davom etdi, 9 -quvurli suv 
o‗tkazgich barpo etildi, bu suv quvuri milodiy 18 asrgacha ishlatildi. Pisistrat yollanma 
qo‗shinni tashkil qildi, hosilning o‗ndan bir miqdorida soliq joriy qilindi. Solon joriy etgan 
o‗zgarishlar saqlab qolindi, lekin Pisistrat boshqa tiranlar bilan juda yaqin aloqa o‗rnatdi. 
Shoirlar va rassomlarga homiylik qildi.
Pisistratning tadbirlari eski urug‗ zodagonlarining mavqeyiga putur yetkazdi. Ularning 
ko‗p vakillari Afinadan quvg‗in qilindi. Mil.avv. 527-yilda Pisistratning vafotidan so‗ng 
o‗g‗illari Gippey va Gipparx Afina hokimlari bo‗ldilar. Bu vaqtda kuchli Fors davlati Kichik 
Osiyoni bosib olib, Egey dengizidan Qora den- gizga boradigan yo‗llarni egallab oldi. Afina 
dengiz savdosiga katta putur yetdi. Natijada Afinaga chetdan g‗alla olib kelish vaqtinchalik 
uzilib qolib, oziq-ovqat mahsulotlari qimmatlashdi. Aholi Pisistratning o‗g‗illari hokimiyatini 
ag‗darib tashladi. 
Pisistratlarning 50 yillik (mil.avv. 560-510-yillar) tiraniyasi ag‗darilganidan so‗ng, 
yevpatridlarning o‗z hukmronliklarini tiklashga urinishlari Afina demosining keskin 
qarshiligiga uchradi. Afinada taniqli bo‗lgan Alkmeonidlarning urug‗idan bo‗lgan Klisfen 
toifaviy tuzum sarqitlaridan xoli bo‗lib, Afinaning qudratini yangi tiraniyani o‗rnatish bilan 
emas, aksincha, barcha fuqarolarning huquqlarda to‗la va mutlaq tengligini amalga oshirish 
bilan ta‘minlash mumkin deb hisobladi. Shunday bir sharoitda demos qo‗llab-quvvatlagan 
Klisfen yangi islohotlarni o‗tkazdi (m.a. 509-507-yillar). Klisfen m.a. 509-yilda qo‗shimcha 
vakolatlar bilan birinchi arxont lavozimiga saylandi. Uning islohotchilik dasturining asosiy 
maqsadi Solon asos solgan demokratik muassasalarni rivojlantirish va mustahkamlash, 
demokratiyani oligarxik to‗ntarish yoki tiraniyaning o‗rnati- lishidan himoya qilish 
mexanizmini yaratish edi. U ma‘muriy-hududiy islohotni amalga oshirdi. Azaldan mavjud 
bo‗lgan urug‗- zodagonlari va badavlat boylarning hokimiyati tayanchi bo‗lgan to‗rt sinf 
(fillar) tugatildi. Klisfen Attika viloyatini geografik tuzilishi bo‗yicha har birini tarkibida 10 
dem (jamoa) bo‗lgan 10 fil (okrug)ga bo‗ldi. Fillarga chet elliklar va meteklar birlashtirildi. 
Shu bilan urug‗ zodagonlari hokimiyati tugatildi. Har bir fil o‗n demdan iborat bo‗lib, har bir 
dem oliy ma‘muriy organ Besh yuzlar kengashiga 25 kishigacha a‘zo saylagan. Afina ko‗ngilli 
qo‗shinlari tarkibi ham o‗zgardi. Uning asosiy qismini og‗ir qurollangan jangchi - goplitlar 
tashkil etdi. Ular ko‗p sonli uchinchi toifa zevgitlardan to‗ldirilgan. Fetlar yengil qurollangan 
jangchilar va harbiy flot matroslarini tashkil etdilar. 
To‗rt yuzlar kengashi endilikda 500 fuqaroni o‗z tarkibiga kiritdi. Har yangi 10 hududiy 
fildan 50 kishi bu kengashga saylandi. Shu bilan birga, yangi Besh yuzlar kengashi tarkibi 

---

25 
(Bule) har yili to‗la yangilandi. Ikki martadan ortiq saylanish mumkin emas edi. Klisfen tub 
joy aholi huquqiga kelgindi aholi huquqini tenglashtirdi. Endi fuqarolik qadimgi urug‗ filiga 
mansublik bilan emas, balki eng kichik hududiy birlik - demga mansublik bilan belgilandi. 
Endilikda har bir fuqaro o‗z ismiga otasining avlodi ismi emas, o‗z demining nomini qo‗shdi.
Yana bir siyosiy yangilik - tiraniyaning o‗rnatilishiga qarshi qo‗yilgan ostrakizm qonuni 
qabul qilindi. Bu qonunga ko‗ra demokratiya, tenglik va erkinlikka tahdid qiladigan fuqaro 
Afinadan 10 yil muddatga, keyin besh yil muddatga quvg‗in qilinishi mumkin bo‗lgan. 
Quvg‗in qilinadigan fuqaroga qarshi 6 ming kishi ovoz berishi kerak edi. Bu qonun siyosiy 
hayotda m.a. 487-yildan 417-yilgacha qo‗llanib, shu davrda tiraniyaning uch tarafdori 
Afinadan haydab yuborilgan. Klisfenning islohotlari urug‗chilik aloqalarining uzilishi va 
aholining aralashib ketishiga olib keldi.
Bu vaqtda zodagonlar Isagor boshchiligida hokimiyatni zodagonlarga qaytarish uchun 
Spartadan yordam so‗radilar. Spartaning kichik harbiy qismi Afinaga kirdi. 700 ta oila quvg‗in 
qilindi, Beshyuzlar kengashi tarqatib yuborildi. Lekin oddiy xalq qurollanib, spartaliklarni 
Afinadan chiqib ketishga majbur qildilar. Spartaning yangidan taz yiq o‗tkazishidan qo‗rqqan 
afinaliklar forslardan yordam so‗radilar. Sard shahrida turgan Eron satrapi Klisfen 
boshchiligidagi Afina elchilarini qabul qildi. U yordam berishga va‘da qilib, faqat fors 
podshosiga yer va suv berishga (qaramlik belgisi) rozi bo‗lishni so‗radi. Elchilar bunga rozi 
bo‗ldilar. Lekin afinaliklar bu shartnomani rad qildilar. Klisfen Afinaga qaytishi bilan u 
Afinaga xiyonat qilgan hisoblanib, ostrakizm yo‗li bilan Afinadan quvg‗in qilindi.
Klisfen islohotining ahamiyati shundaki, bu islohotlar urug‗chilik munosabatlari va urug‗ 
zodagonlarining hokimiyati qoldiqlarini to‗la tugatdi. Afina davlat qurilishiga 
demokratiyaning to‗la hukmronligini o‗rnatdi. Barcha Afina fuqarolari (Afinada yashayotgan 
chet elliklar, qullar bundan mustasno) polisning siyosiy hayotida faol qatnashdilar. Ular har 
qanday davlat lavozimlariga saylanishlari, o‗z fuqarolik jamoalari si- yosiy hayotini eng 
muhim muammolarini yechishda ishtirok etishlari mumkin edi. Barcha yunon polislari orasida 
Afina davlati eng ilg‗or va rivojlangan demokratik davlat qurilishiga ega bo‘ldi.