Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

31 

 

Nutqda    ―Fuzuliyni    oʻqib    tugatdim‖,    ―  ―Toshkent  oqshomini‖  oʻqib  

turaman‖    kabi    ishlatishlar    ham    bor.Bularda    asli    atoqli    va    turdosh    otdan  

tuzilgan (Fuzuliy  asarlari,  ―Toshkent  oqshomi‖ gazetasi kabi)  birikma  oʻrniga  

atoqli    otning      oʻzi    ishlatiladi.Natijada,  atoqli    ot    yangi    leksik  

ma’noanglatmaydi,  balki  oʻz  ma’nosini  saqlagan   holda turdosh  ot  ma’nosini  

ham  oʻz  ustiga oladi.Yuqoridagi  misollardan  farq  qiluvchi  bu  hodisa  asosida  

tejamkorlik  qonuni  yotadi. Masalan:   

         Yaxshi    odamga    yondash, yomon    odamdan    qoch.   -    Yaxshiga    yondosh, 

yomondan qoch.   

        ―Mushtum‖    jurnaliga    obuna    boʻldim.    -    ―Mushtum‖ga    obuna    boʻldim.  

Yuqorida  aytilganlardan   qatʻiy    nazar,   ―Fuzuliyni   oʻqidim‖      bilan     ―Toshkent  

oqshomi‖ni oʻqidim    oʻzaro   teng   emas..    Birinchisida   muallif   nomini    aytishi  

bilan    asari    koʻzda    tutiladi,      ikkinchisida    esa  atoqli    otning    oʻzi  –  asarning  

nomi.  Demak,  metonimiyaga    ozmi-koʻpmi    birinchisi    oʻxshaydi.    Agar  

―Fuzuliyni    oʻqidim‖    kabilarda    metonimiya        yoʻli    bilan    koʻchirish    voqe  

boʻlayotir  desak,  shunda  ham lisoniy   metonimiya  haqida  emas, balki  nutqiy  

metonimiya  haqida  gapirish  mumkin.  Lisoniy birlik sifatida , masalan, Fuzuliy 

atoqli oti  ―asar‖  ma’nosiga  ega  emas. Bunday  ma’no shu atoqli otga nutqdagi 

vaziyati  sababli  vaqtincha  biriktiriladi,  shunda  kontekstdan  tashqarida  yoʻqoladi. 

Demak, atoqli otni bunday ishlatishni kontekstual metonimiya deyish mumkin.‖

40

 

―Bir  predmetning nomi boshqa bir predmetga qism bilan butun munosabati 

asosida  koʻchirilishi  –  sinekdoxa  yoʻli  bilan  koʻchirilish  deyiladi.  Sinekdoxa 

yunoncha  soʻz  boʻlib,  ―nazarda  tutish‖  demakdir.Sinekdoxa  yoʻli  bilan  koʻchirish 

metonimiya  yoʻli  bilan  koʻchirishning  bir    koʻrinishi  deyiladi.  Sinekdoxa  yoʻli 

bilan koʻchirishning oʻziga xos xususiyati miqdor belgisiga asoslanishidir.

41

 

―X. Davronning ―Qarshida dereza soʻylaydi ertak, Unda ikki soya – baxtiyor 

malul‖  satrlarida  yolgʻiz  ayol  ruhiyatini  ochishda  metonimiyadan  mohirona 

                                                           

40

RahmatullayevSh. Hozirgiadabiyo’zbektili. 1-kitob. T.:Mumtozso’z, 2010. 64-bet 

41

RahmatullayevSh. Hozirgiadabiyo’zbektili. 1-kitob. T.:Mumtozso’z, 2010. 64-bet 

---