Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona politexnika instituti “ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti «iqtisodiyot»

2-diagramma.

• 
  2020-yilning mayida iste’mol narxlari va tariflarining oy davomidagi o‘rtacha o‘sish sur’ati 0,3 % ni tashkil etdi.
  
• 
  Malumot uchun: Meva va sabzavot narxlarining o‘zgarishini hisobiga olmaganda, ushbu ko‘rsatkich darajasi 1,0 % ni tashkil etgan
  
• 
  2020-yilning yanvar-may oylari davomida iste’mol bozoridagi narxlar va tariflar o’rtacha 4.8 % ga ko’tarildi.
  
• 
  Yillik davrda esa (2019-yilning mayiga nisbatan ) tovarlar va xizmatlar narxlarining o’rtacha o’sish surati 14 % ni tashkil etadi.
  

3-diagramma.

• 
  2019-yilning may oyida tovarlar va xizmatlar narxlari oy davomida o‘rtacha 0,7 % ga ko‘tarilgan.
  
• 
  Taqqoslash uchun:Meva va sabzavot narxlarining o‘zgarishini hisobiga olmaganda, ushbu ko‘rsatkich darajasi 1,0 % ni tashkil etgan
  
• 
  2019-yilning yanvar-may oyilari davomida tovarlar va xizmatlar narxlari oy davomida o‘rtacha 6,0 % ga qimmatlashgan.
  
• 
  2018-yilning mayiga nisbatan 2019-yilning may oyida tovarlar va xizmatlar narxlari o‘rtacha 13.7 % ga oshgan.
  

Iqtisodiy tiklanish va inqirozga qarshi choralarni amalga oshirish davrida narx barqarorligining asosiy shartlaridan biri talab va taklifning o‘sishi o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashdir.
Pandemiya va iqtisodiyotning to‘liq tiklanish davri bilan bog‘liq vaziyatga oid uzoq muddatli noaniqliklar iste’mol va investisiya kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunda talab tomonidan ham, taklif tomonidan ham shoklar yuzaga kelishi mumkin.
Bundan tashqari, inflyasion kutilmalar jilovlanmagan bo‘lib, turli omillar, shu jumladan, bozorlarda tovarlarning yetarli darajada ta’minlanmaganligi ta’sirida ularning ko‘tarilish ehtimoli yuqoriligicha qolmoqda.
O‘zbekiston Markaziy banki 2020 yil 1 yanvardan bosqichma-bosqich inflyatsion targetlash rejimiga o‘tdi. Inflyatsiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyatsion maqsadni (target) o‘rnatish rejalashtirilmoqda.
Iqtisodiyotdagi ushbu ijobiy tarkibiy o‘zgarishlar sharoitida iqtisodiyotda inflatsiya bosimining obyektiv (muqarrar) shakllanishi kuzatildi.
Ushbu jarayonda quyidagilar asosiy omillar sifatida namoyon bo‘lmoqda:
a) oshirilgan iqtisodiy, kredit va investitsion faollik. Ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini modernizatsiya qilish vazifalari, hududlarda aholi turmush sharoitlarini yaxshilash zaruriyati, agrar sohadagi islohotlar, davlat sektorida ish haqi darajasidagi tuzatishlar, tadbirkorlik faoliyati rivojlanishi va aholining o‘zini-o‘zi ish bilan ta’minlashi uchun shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha choralar iqtisodiyotga sezilarli moliyaviy resurslar yo‘naltirilishini talab etdi;
b) tartibga solinadigan narxlarni erkinlashtirish. Narxlarni tartibga solish tizimini isloh qilish va bozor narxlarini shakllantirishga ushbu tovar va xizmatlarning mazkur guruh tomonidan inflatsion bosimini shakllantiradi.
v) nominal ish haqlarining korrektirovkasi. So‘nggi ikki yilda aholi real daromadlarining o‘rtacha yillik o‘sishi 10 — 12 foizni tashkil etdi. Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi uning ayrim sohalarida malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabi natijasida ularning ish haqlari sekin-asta oshib borishiga olib keldi;
g) tashqi savdoni erkinlashtirish hamda tovarlar, xizmatlar, mehnat resurslari va tovarlar transchegaraviy olib o‘tilishining soddalashtirilishi. Tashqi savdoning erkinlashtirilishi va importning o‘sishi sharoitida valyuta kursining o‘zgarishi ham import, ham mahalliy tovarlar narxlarining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
2021- yilning fevral oyida ushbu guruh yillik INI o‘sishi 9,1 % darajasida shakllanib, o‘tgan yilgi ko‘rsatkichga nisbatan 0,8 foiz bandga va 2019- yil fevral oyidagi ko‘rsatkichga nisbatan 1,6 foiz bandga past bo‘ldi. 2020- yilning dekabriga nisbatan nooziq-ovqat mahsulotlari 1,1 % ga qimmatlashib, 2020- yilning yanvarfevralida qayd etilgan o‘sishga nisbatan 0,3 bandga yuqori va 2019- yil yanvar-fevralidagi ko‘rsatkichga nisbatan 0,9 foiz bandga past bo‘ldi.
2021- yilning fevral oyi davomida xizmatlar 0,8 % ga qimmatlashdi. Bu o‘tgan yilning fevral oyiga nisbatan 0,5 foiz bandga yuqori. 2019- yilning fevral oyida xizmatlar narxlarining oshishi joriy yildagi kabi 0,8 % ni tashkil etgan.
2021- yilning fevral oyida ushbu guruh bo‘yicha yillik INI 108,8 % darajasida shakllandi. Bu o‘tgan yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 5,8 foiz bandga va 2019- yilning fevralidagi ko‘rsatkichga nisbatan 6,1 foiz bandga past.
Joriy yilning o‘tgan ikki oyi davomida xizmatlar 2,2 % ga qimmatlashib, 2020-2019- yillarning yanvar-fevralida mazkur guruh narxlari oshishi darajasiga nisbatan mos ravishda 1,6 va 0,9 foiz bandga yuqori bo‘ldi.
Mamlakatda 12 oy davomida oziq-ovqat mahsulotlari 15,3 % ga, nooziq-ovqat mahsulotlari 8,8 % ga, xizmatlar esa 7,1 % ga qimmatlashgan.
Oziq-ovqat mahsulotlari orasida narxlarning sezilarli o‘sishi tuxum, sariyog‘ va yog‘lar, go‘sht hamda non mahsulotlari narxlarida qayd etilgan (15,2 %). Hisobotga ko‘ra, dekabr oyida iste’mol narxlari va tariflarining o‘rtacha darajasi 1,6 % ga o‘sgan.
Xususan, dekabr oyida umumiy ovqatlanish sohasida narxlar o‘rtacha 1,4 % ga, alkogolli ichimliklar – 1,1 % ga, alkogolsiz ichimliklar esa 0,4 % ga o‘sgan.
2019 - yil oxiriga taqqoslaganda narxlarning sezilarli darajada o‘sishi tuxum (37,6%), sariyog‘ va yog‘lar (27%), go‘sht, parranda go‘shti va baliq (18,1%), shuningdek, non mahsulotlari (15,2%) narxlarida qayd etilgan.
2020 - yil boshidan beri boshqa mahsulotlarga taqqoslaganda grechixa (1,5 barobardan ko‘pga) va loviya (36,2 % ga) narxi eng ko‘p ko‘tarilgan.
Non mahsulotlari narxlarida aprel (4,3%), go‘sht, parranda go‘shti va baliq mahsulotlari narxlarida esa sentabr oyida (3,8%) eng katta o‘sish qayd etilgan.
2020 - yilning dekabr oyida nooziq-ovqat mahsulotlari orasida zargarlik buyumlari va avtomobil yoqilg‘ilari narxida eng katta o‘sish qayd etilgan. Xususan, ushbu mahsulotlarning narxlari 2,5 % ga ko‘tarilgan.
2019 - yil dekabr oyiga nisbatan bosma mahsulotlar (14,6%), dori-darmonlar (13,3%), tamaki mahsulotlari (11,6%) va qurilish materiallari (11,2%) narxlari sezilarli darajada oshgan.
Xususan, 2019 - yilga taqqoslaganda 2020 - yilda ko‘proq o‘sish nooziq-ovqat mahsulotlarining asosiy guruhlari orasida qurilish materiallari (11,2% ga nisbatan 7,3% ga), dori-darmonlar (13,3% ga nisbatan 6,9% ga), shuningdek, shaxsiy transport narxlarida (8,8% ga nisbatan 5,2%) qayd etilgan.
2019 - yilda avtomobil yoqilg‘ilari narxi 20,8 % ga o‘sgan bo‘lsa, 2020 - yilda bu ko‘rsatkich 7,5 % ni tashkil qilgan.
Umuman olganda, yanvar-dekabr oylarida tariflar narxining eng ko‘p o‘sishi davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari (15,2%), maishiy xizmatlar (13,6%), tibbiyot xizmatlari (12,2%) hamda yo‘lovchilar transporti narxlarida (11,5%) kuzatilgan.
Ayni paytda, 2021 - yil 1 - fevraldan boshlab, byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi hamda stipendiyalar miqdori 1,1 barobarga oshiriladi. Tegishli qaror 30 - dekabr kuni prezident tomonidan imzolangan.⁸
O‘zbekistonliklarning aytishlaricha, har safar ish haqlarining oshirilishi oqibatida, iste’mol mollari narxlari ham sezilardi darajada qimmatlaydi.

Xulosa
Xulosa o`rnida shuni aytish kerakki, inflyatsiya har qanday davlat uchun xavfli hisoblanadi. Hatto iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar xam inflyatsiya davrida og`ir ahvolga tushub qoladi, shu sababli xam davlatlar undan qochishga harakat qilishadi va inflyatsiya davrida undan qutilishni harqanday choralarini qo`llashga harakat qiladi.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, O’zbekistonda asosiy inflatsiya ko’rsatkichi bilan bir qatorda, bazaviy inflatsiyaning hisobi hamda manitoringgini joriy etish maqsadga muvofiqdir. Bu esa pul kredit siyosati tadbirlarini belgilashda saosiy etiborni uzoq muddatli inflatsiya trendiga qaratish, iqtisodiy faollikni keskin tebranishlarning oldini olish imkonini beradi. Respublikamizda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining ta’siriga qaramasdan inflyasiya sur’atlari past darajada ta’minlanishining omillari quyidagilar bo‘ldi:

• 
  qat’iy pul-kredit siyosati olib borilishi;
  
• 
  bank moliya tizimining barqarorligini ta’minlash borasidagi chora-tadbirlar;
  
• 
  iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish va modernizatsiya qilish bo‘yicha chora tadbirlarning amalga oshirilishi;
  
• 
  Jahon bozorida narxlarning oshishiga oziq-ovqat narxlarining o‘sishi, yoqilg‘i narxlarining o‘sishi sabab bo‘ldi;
  

Xorijiy mamlakatlarda inflyasiyaga qarshi siyosat bazaviy inflyasiyani prognoz qilish, asosiy e’tiborni narxlarning qisqa muddatli tebranishlarigaemas, balki uzoq muddatli o‘zgarish trendiga qaratish, pul-kredit siyosatida inflyasiyani bosh mo‘ljal sifatida tanlash amaliyoti qo‘llanilayotganligini ijobiy deb baholash mumkin.
Mustaqillik yillarida yurtimizda ham inflyatsiya eng yuqori cho`qqisiga chiqdi. Lekin o`zvaqtida ko`rilgan chora va tadbirlar samarasi bilan oldin ko`rib ish qilish natijasida inflyatsiya darajasi pasayishiga erishildi.
Ammo hozirgi vaqtda ham yurtimizda inflyatsiya biroz yuqori ekanligini etiborga oladigan bo`lsak bu bizga xavflidek tuyulishi mumkin. Lekin shuni etiborga olish kerakki inflyatsiya faqatgina davlatning yomon ahvolda ekanligini bildiribgina qolmay balki uning yaxshi holatda ekanligini xam bildirishi mumkin. Albatta qanday qilib degan savol tug`ulishi mumkin, bunga javoban misolkeltiradigan bo`lsak: misol uchun Qirg`iziston davlatini oladigan bo`lsak u yerdagi inflyatsiyaning yuqorilashishi kam maxsulot ishlab chiqarishdan yoki davlat byudjeti defetsetini qorlash uchun muomalaga ko`p miqdorda pul chiqarish oqibati bo`lishi mumkin. Lekin O`zbekistonni qaraydigan bo`lsak buyerdagi 7-8 % lik inflyatsiya davlat byudjetining katta qismi ijtimoiy sohalarni rivojlantirish uchun yo`naltirilganligidan darak beradi. Bu albatta ijobiy inflyatsiya bo`lib vaqtinchalik holat hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotida koronavirus tarqalishi bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy muammolar O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham muayyan darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Bunda ta’sir ko‘lami jahon iqtisodiyotidagi xatarlarning davomiyligi bilan baholanadi.
Ichki narxlar darajasiga “koronavirus” ta’sirining bir martalik qisqa muddatli bo‘lishi kutilmoqda. Shu bilan birga, Xitoydan import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qoplanmagan talab ichki ishlab chiqarishning kengayishi va boshqa davlatlardan yangi import yo‘nalishlarining yo‘lga qo‘yilishi orqali qoplanadi va natijada o‘rta muddatli istiqbolda narxlar barqarorlashadi.
Ichki bozorda go‘sht va go‘sht mahsulotlariga bo‘lgan talabning sezilarli oshishiga nisbatan taklif hajmining nomuvofiq o‘sishi narxlarga ma’lum darajada bosim yaratadi.
Yana bir bor ta’kidlash lozimki, transport infratuzilmasini, bozorlarda raqobatni rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarini uzluksiz gaz va elektr energiya bilan ta’minlash sohalarida zaruriy tarkibiy islohotlarni amalga oshirish inflyatsiya darajasi barqaror pasayishining asosiy omillaridan hisoblanadi.