207
16 – BOB. TEXNOLOGIK TRANSPORTLOVCHI
MASHINALARNI AVTOMATLASHTIRISH ASOSLARI
16.1. Avtomatik nazorat, sozlash va boshqarish xaqida ma’lumot
Odatda boshqarish majmuasi ob’ektning
holatini nazorat qilish va
bu holatni berilgan darajada o’nglab (sozlab) turishni o’z ichiga oladi.
Avtomatik
boshqarish
majmuasida
(ABM)
hamma
jarayonlar
boshqaruvchisiz maxsus dastur asosida bajariladi. Avtomatik nazorat va
sozlash alohida jarayon deb qaralishi mumkin.
Boshqarish ob’ekti – tashqaridan ta’sir o’tkazib ish tartibini
maxsus tashkil qilingan boshqarish qurilmasi ta’siri bilan tartibga
solinadigan qurilma yoki berilgan tartib bo’yicha amalga oshadigan
texnologik jarayon.
Boshqarish – ob’ektni boshqarishning talab qilingan holatini yoki
ish
tartibini boshqarishni, shuningdek bu boshqarishni amalga
oshiruvchi jarayonni shakllantirish.
Sozlash – boshqarishning xususiy holati bo’lib, uning vazifasi
biror bir fizik kattalikning doimiy holatini yoki berilgan qonun bo’yicha
o’zgarishini ta’minlash.
Boshqarish qurilmasi (Avtomatik boshqarish qurilmasi) – talab
qilingan ish tartibi yoki holatini ta’minlash maqsadida ijrochi qism
yordamida boshqarish ob’ektiga ta’sir qiluvchi
va jarayonni kechish
ma’lumotlarini ishlovchi qurilma.
Tashqi ta’sir – bu avtomatik majmuaga bog’liq bo’lmagan ta’sir.
Ichki ta’sir – avtomatik majmuaning bir qismining boshqa qismiga
ta’siri.
Boshqarish qurilmasi – boshqaruv qurilmasining boshqaruv
ob’ektiga ma’lum maqsad sari yo’naltirilgan ta’siri.
Nazorat ta’siri – boshqarish ob’ektining boshqarish qurilmasiga
ta’siri.
Boshqarish algoritmi – boshqarish ta’sirini o’zgartiradigan qoidalar
to’plami.
CHiqish (boshqarish, sozlash) koordinatalari – boshqarish
ob’ektining joriy holatini belgilaydigan kattaliklar.
Avtomatik majmuaning tashqi muhit bilan o’zaro ta’siri natijasida
chiqish koordinatasidagi rejalashtirilmagan o’zgarishlar.
CHiqish koordinatalarining talab qilingan
qiymatlari ish tartibi
bo’yicha talab qilinadigan kattaliklar qiymati.
208
CHiqish koordinatalarining haqikiy qiymati – boshqarish
ob’ektining haqikiy holatiga oid chiqish qiymatlari.
Boshqarish xatosi – avtomatik boshqarish majmuasining xaqikiy
va talab qilingan chiqish koordinatalari o’rtasidagi farq.
Funktsional element – avtomatik majmuaning ma’lum bir ish
bajaruvchi qismi.
Qabul qiluvchi element – avtomatik majmuaning tashqi va nazorat
ta’sirini qabul qiluvchi qismi.
O’lchash elementi – avtomatik majmuaga kelayotgan ta’sirini
qiymatini o’lchami, shuningdek boshqarish xatosini tuzatish uchun
xizmat qiladigan element.
O’zgartiruvchi – kuchaytiruvchi element –
avtomatik majmua
elementining signallarini qabul qilib olib, kuchaytiruvchi yoki bu
signalni ijrochi mexanizm uchun qulay bo’ladigan holatga keltiruvchi
element.
Ijrochi element – avtomatik majmuaning elementi bo’lib, u
boshqarish ta’sirini qayta ishlaydi va bevosita boshqarish ob’ektiga ta’sir
qiladi.
Tuzatish (korrektiruyushiy) element – avtomatik tizimning
barqarorligini va dinamik hususiyatlarini yaxshilovchi qurilma.
Mantiqiy zveno – avtomatik majmuaning
kirishiga kelayotgan
axborotga nisbatan va, yoki, yo’q kabi mantiqiy operatsiyalarni
bajaruvchi element.
Avtomatik boshqarish majmuasi (ABM) quyidagi klassifikatsiyaga
ega.
Bajaradigan vazifasiga ko’ra: Avtomatik barqarorlashtiruvchi
majmua, dasturli boshqarish majmuasi, kuzatilish majmuasi.
Boshqarish
tartibi
bo’yicha, shu jumladan boshqarishda
ishlatiladigan signallar ta’siri bo’yicha: uzlukli, uzluksiz (impulsli va
rejali).
Ish sharoiti haqidagi foydalaniladigan axborot tasnifiga ko’ra:
Qattiq qonunlar bilan boshqariladigan
majmua va struktura,
boshqarish qonunlari va struktura majmuasi o’zgarishi bilan, bularga
avtomatik sozlash, o’zi o’qib va o’zi tashkil qiladigan majmualar kiradi.
Matematik nisbatlarning tasnifi bo’yicha:
CHiziqli va chiziqli bo’lmagan. Boshqarish ob’ekti chiqish
koordinatalarining miqdori bo’yicha: bir o’lchamli va ko’p o’lchamli.
Ko’p o’lchamlilar esa o’z navbatida aloqali boshqarish va aloqasiz
boshqarish majmualariga bo’linadi.
209
Aloqali boshqarish majmualariga ba’zi boshqaruvchi qurilmalar
o’zaro tashqi aloqada bog’langan. Ko’p o’lchamli
majmua tarkibiga
kiruvchi alohida boshqarish majmuasidagi chiqayotgan kattalik qolgan
boshqarish kattaliklariga bog’liq bo’lmasa, u muxtor (avtonom)
boshqarish majmuasi deyiladi.
ABM elementlari quyidagicha klassifikatsiya qilinadi:
-
bajaradigan
vazifasiga
ko’ra: o’lchovchi, kuchaytirib
o’zgartuvchi, ijrochi, korrektirovka qiluvchi;
- ish vaqtida foydalanadigan energiyaga qarab: elektrik, mexanik,
gidravlik, pnevmatik, kombinatsiyalashgan;
- yordamchi energiya manbasining bor yoki yo’qligi bo’yicha:
aktiv va passiv;
- turg’un tartibdagi holati bo’yicha: statik va astatik;
- ta’sir qilish usuli bo’yicha: to’g’ri ta’sir va to’g’ri bo’lmagan
ta’sir. Yuqorida keltirilgan elementlarning hammasi bir-biri bilan o’zaro
strukturaviy, funktsional, printsipial va boshqa sxemalar bo’yicha
bog’langan.
Strukturaviy sxema – avtomatik tizim
elementlarining vazifasini,
ularni o’zaro aloqasini ko’rsatadi va majmua bilan umumiy tanishish
imkonini beradi.
Funktsional sxema avtomatik majmua elementlarining bajaradigan
ishini, ular orasidagi o’zaro va boshqarish ob’ekti bilan aloqasini,
avtomatik majmuaning tuzilishini bildiradi.
Printsipial sxemada avtomatik majmuaning grafik belgilar orqali
tasvirlanadi va ular orasidagi aloqa ko’rsatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
