O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Ma’naviyat  tarkibi  rang-barang  va  juda  boy.  Bu  tarkibiy  qismlarning  barchasini  tahlil  qilish  uchun  juda 
ko’p  vaqt  va  kuch  talab  qilinadi.  Bundan  tashqari,  ma’naviyat  tarkibiga  kiruvchi  ong,  tafakkur,  san’at,  axloq, 
adabiyot,  din,  e’tiqod  kabi  ko’plab  tushunchalar  falsafa,  ruhshunoslik,  etika,  san’atshunoslik,  estetika, 
adabiyotshunoslik kabi fanlarda tahlil qilingan.  
Shu bilan birga ma’naviyatning tarkibiy qismlarini alohida-alohida tahlil qilish bu murakkab hodisa to’g’risida 
to’la tasavvur bera olmaydi. Chunki har qanday butunlik alohida-alohida qismlarning mexanik jamlanmasi emas, 
balki u ularning o’zaro ta’sirga kirishi natijasida vujudga keladi. Ma’naviyat ham o’z tarkibiga kiruvchi ko’plab 
unsurlarning o’zaro ta’sirga kirishi oqibatida shakllanadi.  
Ma’naviyat tarkibidagi muhim bir qatlam bilimlardir. Ma’naviyat bilimlar negizida shakllanadi. Ma’no so’zning 
mag’zi  bo’lgani  kabi  ilmning  mag’zi  bilimdir.  Insonda  yoki  jamiyatda  bilim  qancha  ko’p  bo’lsa,  ma’naviy 
yuksalish uchun shunchalik mustahkam poydevor yaratilgan bo’ladi. Ammo poydevor o’rnatish uyning bitganini 
bildirmaganday, bilimlar  miqdori ham o’z-o’zidan  yuksak ma’naviyatni bildirmaydi.  Bilim  —  ma’naviyatning 
asosi, xolos.  
Bilimlarning  ma’naviyatga  ta’siri  shundaki,  ular  ma’naviyatni  yuksaltirishga  xizmat  qilish  bilan  birga, 
ma’naviyatga qarshi qaratilishi, ma’naviyatga putur etkazishi ham mumkin. Masalan, insoniyatga juda katta ofat 
keltirgan  fashistlar  orasida  ham  juda  bilimli,  fanlarni  yaxshi  egallaganlari  talaygina  edi.  Lekin  ular  o’z 
bilimlaridan  insonlar  va  ularning  ma’naviyatini,  hayotini  yuksaklikka  ko’tarish  uchun  emas,  ularni  erga  urib 
chilparchin  qilish  yo’lida  foydalandilar.  Ularni  bilimdon  odam,  deyish  mumkin,  lekin  ma’naviyatli  insonlar 
deyish  mumkin  emas.  Aytish  mumkinki,  ilm  va  bilim  insoniy  qadriyatlar  va  insoniy  axloq  bilan 
uyg’unlashgandagina, yuksak ma’naviyatga asos bo’ladi.  
Yoshlarga  bilim  berganda,  ta’lim  jarayonini  tarbiya  bilan  uyg’un  olib  borish  yuksak  ma’naviyatni 
shakllantirishdagi  bosh  yo’nalishdir.  Ma’naviyat  tarkibidagi  muhim  tarkibiy  qismlardan  biri  axloqdir.  U  tom 
ma’noda inson bilimlarini, aql-zakovatini, kuch-quvvatini, butun faoliyatini yo’naltiruvchi kuchdir. Aslida axloq 
faqat  xulqni  emas,  tafakkurni,  aqlni  va  faoliyatni  tartibga  solibgina  qolmay,  muayyan  tomonga,  maqsadga 
yo’naltirib  ham  turadi.  Kishining  xulqi,  faoliyati  ma’lum  axloqiy  me’yorlardan  chetga  chiqsa  yoki  ulardan 
quyiroq bo’lsa, bunday shaxs ma’naviyatsiz shaxs hisoblanadi.  
Kishi  xulqini  faqat  axloq  emas,  urf-odatlar,  rasm-rusumlar,  an’analar  kabi  hodisalar  ham  boshqaradi.  Ular  esa 
axloq  tarkibiga  kirmaydilar.  Bu  hodisalar  axloq  tarkibiga  kirmasa  ham,  ma’naviyat  tarkibida  sezilarli  o’rin 
tutadi.