O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Ijtimoiy  ong  shakllarini  farqlash  mezonlari.  Ijtimoiy  ong  va  uning  darajalari  haqidagi  mulohazalar 
yakunida  ijtimoiy  ongning  axloqiy,  diniy,  estetik,  siyosiy,  huquqiy,  fan,  falsafa  kabi  shakllari  ajratilishini 
ta’kidlash lozim.  
Nima uchun ijtimoiy ongning aynan yuqoridagi shakllari ajratiladi? Boshqacha aytganda, ular qanday mezonlar 
asosida farqlanadi? ilmiy adabiyotlarda ijtimoiy ong shakllarini farqlashning to’rt mezoni ajratilgan.  
Avvalo,  ijtimoiy  ong  shakllarining  xilma-xilligi  ob’ektiv  olamning  turli-tumanligidan,  voqelikning  muayyan 
tomonlarinigina aks ettirishidan  kelib chiqishini  ko’rsatish zarur. Sodda  qilib aytganda, ijtimoiy ong  shakllari, 
birinchi navbatda, o’zlarining aks ettirish ob’ektiga ko’ra farqlanadi.  
Ayni paytda, ijtimoiy ong shakllari bir-biridan  voqelikni aks ettirish usuliga  ko’ra ham ajralib turadi. Masalan, 
huquqiy  ong  normalar,  qonunlar,  qoidalar  vositasida,  estetik  ong  esa-  badiiy  obrazlar  yordamida  voqelikni  aks 
ettirishini bir qarashdayoq sezish mumkin.  

---

Ijtimoiy  ong  shakllari  o’rtasidagi  farqni  ular  rivojlanishining  o’ziga  xosligida  ham  kuzatish  mumkin.  Fan 
taraqqiyoti ob’ektiv olam haqidagi yangidan-yangi bilimlarning yuzaga  kelishi, chuqurlashib, kengayib borishi 
bilan  dinning  rivojlanishi  esa,  uning  ijtimoiy  hayotning  turli  sohalariga,  kishilar  faoliyati  va  turmush  tarziga 
ta’sirining o’sib borishi bilan xarakterlanishi fikrimizga dalil bo’la oladi.  
Va  nihoyat,  ijtimoiy  ong  shakllari  bajaradigan  funktsiyalarining  o’ziga  xosligi  bilan  ham  ajralib  turishini 
ta’kidlash  zarur.  Bunda,  har  bir  ijtimoiy  ong  shakli  bajaradigan  funktsiyalar  tizimida  bittasi  asosiy,  markaziy, 
sistema  yaratuvchi  funktsiya  sifatida  chiqishi  kuzatiladiki,  boshqa  funktsiyalar  ana  shu  funktsiya  atrofida 
birlashadi. Fanda – bilish, axloqda – tartibga solish, dinda – dunyoqarash, san’atda – tarbiyaviy funktsiyalar ana 
shunday sistema yaratuvchi funktsiyalar sifatida chiqishini ko’rish mumkin.  
Ijtimoiy  ongning  barcha  shakllariga  bilish,  tarbiyalash,  qadrlash  kabi  funktsiyalarning  xosligi,  ayni  paytda, 
bunday o’xshashlikning din va falsafa, axloqiy va huquqiy ong o’rtasida yana ham kuchliligi bunga misol bo’la 
oladi.  
Xulosa  kilib aytganda,  yuqorida qayd etilgan  mezonlar faqat birgalikda olingandagina, ijtimoiy ong shakllarini 
farqlashga  xizmat  qilishi,  metodologik  ahamiyatga  ega  bo’lishi  mumkin.  Kishilik  jamiyati  taraqqiyotining 
dastlabki bosqichlarida ijtimoiy ongning axloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllarining 
hammasi ham bo’lmagan. Jamiyatda muayyan ehtiyojlar va ma’naviy ishlab chiqarishning yangi sohalari paydo 
bo’lishi bilan ijtimoiy ongning yangi shakllari ajralib chiqa boshlaydi.  
Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda,  yuqorida  aytilgan  ijtimoiy  ong  shakllarini  tugal  deb  hisoblash  xato  bo’lur  edi. 
Jumladan, so’nggi paytda ko’pgina ilmiy adabiyotlarda ekologik ongni ijtimoiy ongning mustaqil shakli sifatida 
ajratishga urinish rasm bo’layotganligini ta’kidlash zarur.  
Axborot  dunyosining  globallashuvi  va  uning  ijtimoiy  ongga  ta’siri  katta  bo’lmoqda.  XX  asr  axborot  uzatishga 
xizmat  qiladigan  texnik  vositalarning  keskin  va  shiddatli  taraqqiy  etishiga  yo’l  ochdi.  Ayni  paytda,  ular 
madaniyat  rivojiga  ta’sir qilish imkoniyatlarini  ham o’stirib  yubordi.  Shundan  kelib chiqqan holda,  madaniyat 
yutuqlarini  tezlik  bilan  ommalashtirish,  tarqata  olish  imkoniyati  yaratilmoqda.  Planetaning  turli  burchaklarida 
dunyoga kelayotgan madaniyat namunalarini millionlarning ma’naviy ozig’iga aylantirayotgan ommaviy axborot 
vositalarining  —  gazeta,  jurnallar,  radio,  televidenie,  videotexnika,  kino  kabi  hodisalarning  roli  bu  jarayonda 
katta  bo’lmoqda,  axborot  sohasida  globallashuv  sodir  bo’lganligini  ko’rsatmoqda.  Ammo  bu  jarayonining 
intensivlashuvi  va  globallashuvi  yuqoridagi  kabi  ijobiy  jihatlar  bilan  bir  qatorda  ayrim  salbiy  natijalarini  ham 
namoyon etmoqda. Bu tor guruhiy, g’arazli iqtisodiy, siyosiy, geostrategik manfaatlaridan kelib chiqqan holda, 
kishilar  dunyoqarashi,  ijtimoiy  ongga  ta’sir  qilishning  yangidan-yangi  yo’llari  va  vositalaridan  foydalanishga 
urinishda ko’rinmoqda.  
Aytish mumkinki, bugungi kunda kishilar ongida hukmronlikka erishish, ularning tafakkur tarzi va qadriyatlarini 
o’ziga bo’ysundirish turli ko’rinishlardagi maqsadlarga erishishning asosiy yo’li bo’lib qolmoqda. Ana shunday 
vaziyatda  kishilar  ongida  sobitlik,  Vatanga  muhabbat  tuyg’usi,  o’z  yurtining  ertangi  kuniga  ishonch  ustuvor 
bo’lmog’iga erishish muhim ahamiyat kasb etadi.