O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Mafkura,  uning  jamiyat  hayotidagi  o’rni.  Kundalik  xayotda  biz  «g’oya»  va  «mafkura»  tushunchalarini 
aksariyat hollarda sinonimlar sifatida ishlatilayotganiga duch kelamiz. Agar jiddiy e’tibor beriladigan bo’lsa, bu 
ikki  tushuncha  o’rtasida  haqiqatan  muayyan  yaqinlik  borligiga  ishonch  hosil  qilish  mumkin.  Biroq  bu  ularni 
aynanlashtirish uchun asos bo’lolmasligini ta’kidlash zarur. Nega?  
Birinchidan,  «ideologiya»  tushunchasi  ideya  (g’oya)  haqidagi  ta’limot,  boshqacha  aytganda  «g’oyalar 
tizimi»  ma’nosini  anglatadi.  Biz  «ideologiya»ning  sinonimi  sifatida  qo’llayotgan  «mafkura»  tushunchasida 
bunday o’zak birligi va ushbu termining o’zida g’oyalar tizimi ekanligi aniq bo’lmasa-da, mafkura ham g’oyaviy 
qarashlar  tizimini  ifodalab  kelishini  ko’rsatish  lozim.  Demak,  mafkura  u  sinfiy,  milliy  yoki  boshqa  bir 
ko’rinishda chiqmasin bir butun qarashlar, g’oyalar tizimi ekan, u g’oyaga nisbatan ham mazmunan, ham hajman 
kengroq tushunchadir.  
Ikkinchidan,  har  qanday  mafkurada  ijtimoiy  voqelikni  saqlab  qolish  yoki  o’zgartirishga  qaratilganlik,  ya’ni 
maqsadlar,  botiniy  emas,  balki  zohiriy  tarzda  mavjud  bo’lishini  va  mafkuraning  o’zagini  tashkil  etishini 
ta’kidlash joiz.  
Uchinchidan, har qanday ijtimoiy g’oya faqat va faqat ma’lum bir mafkuraviy qarashlar doirasidagina o’zining 
uyushtiruvchilik va yo’naltiruvchilik salohiyatini, jozibadorlik kuchini namoyon qila olishi mumkin.  
«G’oya»  va  «mafkura»  tushunchalari  o’rtasida  boshqa  tafovutlar  ham  bor,  albatta.  Ammo,  qayd  etilgan 
farqlarning o’zi ham ularni yonma-yon, bir xil mazmunida ishlatish o’rinli emasligini anglash uchun etarli. Ana 
shu  farqlarni  aniqlab  olish,  mafkuraga  xos  xususiyatlarni  to’g’ri  belgilash  va  jamiyat  hayotidagi  o’rnini 
tushunish imkonini beradi.  
Har qanday mafkurada, birinchidan, kishilarning o’zlarini o’rab turgan voqelik, ijtimoiy munosabatlar haqidagi 
bilimlari  gavdalansa,  ikkinchidan,  shu  bilimlar  asosida  sodir  bo’lgan,  bo’layotgan,  bo’lishi  mumkin  bo’lgan 
jarayonlarga  baho  beriladi.  Va,  nihoyat,  uchinchidan,  yuqoridagi  ikki  holatdan  kelib  chiqqan  holda  mavjud 
ijtimoiy munosabatlarni saqlab qolish, rivojlantirish yoki o’zgartirishga qaratilgan maqsadlarni o’z ichiga olgan 
dasturlar namoyon bo’ladi.  

---

Yuqoridagi  xususiyatlardan  kelib  chiqqan  holda,  mafkurani  har  xil  turkumlash  mumkin.  Xususan,  unda  ilgari 
surilayotgan g’oyalar, maqsadlarga, ya’ni ularning to’g’ri yoki noto’g’riligiga qarab, ilmiy va noilmiy mafkurani 
ajratish lozim.  
Ayni  paytda  mafkuraning  jamiyat  taraqqiyotiga  ijobiy  yoki  salbiy  ta’sir  qilishidan  kelib  chiqqan  holda, 
progressiv va reaktsion mafkura deyish mumkin. Mafkuradan ko’zlangan maqsadlarning ro’yobga chiqishining 
ehtimollik darajasiga tayanib esa, real va utopik mafkurani farqlash mumkin bo’ladi.  
Ammo,  mafkura  shakllarini  ajratish  faqat  shu  bilan  cheklanmaydi.  Mafkuraning  jamiyatdagi  mavjud  ijtimoiy 
munosabatlar, turmush tarzini saqlab qolish yoki uni isloh qilishga yo’naltirilganligiga asoslangan konservativ va 
liberal shakli ham bor.  
Mafkurani yuqoridagicha turkumlash unga turli tomonlar, xilma-xil mezonlar asosida yondashish natijasidir. Va 
u albatta, shartli, nisbiy xarakterga ega. Masalan, mohiyatan ilmiy bo’lgan mafkura inson bilimlari yutuqlariga 
tayangani  uchun  ko’zlangan  maqsadlarning  amalga  oshishiga  yordam  beradi,  jamiyat  rivojlanishiga  ijobiy 
(progressiv) ta’sir qiladi. O’z-o’zidan bunday mafkura bir tomondan, ijtimoiy munosabatlarda, turmush tarzida 
umrini  yashab  bo’lgan,  qotib  qolgan  jihatlarga  qarshi  qaratilgan  bo’lsa,  ikkinchi  tomondan,  mavjud  ijobiy 
holatlarni saqlab qolish va rivojlantirishga xizmat qiladi.  
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda, umumiy tarzda jamiyat, uning tuzilishi, rivojlanish yo’llari 
haqidagi g’oyaviy-nazariy qarashlar tizimiga mafkura deyiladi, deb xulosa chiqarish mumkin.  
Ammo  mafkuraviy  andoza  va  qoidalar  mutlaqlashtirilishiga  aslo  yo’l  qo’yib  bo’lmaydi.  Mutlaqlashtirish  uni 
tayyor  va  o’zgarmas  tamoyillar,  ko’rsatmalar  yig’indisi  sifatida  tushunish  natijasida  yuzaga  keladi.  Bunday 
tushunish,  ma’lum  darajada,  xavfli  ekanligini  ham  ta’kidlash  zarur.  Xususan,  marksizm  asoschilari  asarlarida 
bayon  etilgan  g’oya,  printsiplarning  mutlaqlashtirilishi,  hayot  o’zgarib  borayotgan  bir  paytda  mafkuraviy 
qarashlarda  dogmatizmning  ustuvorligi,  hayotni  qotib  qolgan  mafkuraviy  andozalarga  qarab  o’zgartirishga 
urinish er yuzida bir-biriga qarama-qarshi turgan ikki siyosiy sistemaning shakllanishiga olib keldi. Insoniyatni 
halokat yoqasiga keltirib qo’ygan bu mafkura bilan qurollangan yoki zo’rlab qurollantirilgan xalqlar mashaqqatli 
kunlarni, og’ir judoliklarni boshidan kechirdilar. Insoniyat boshiga ko’plab kulfatlar keltirgan bunday mafkuralar 
haqida  ko’plab  misollar  keltirish  mumkin.  Biroq  ular  umuman  mafkuraning  jamiyat  hayotidagi  rolini  inkor 
etmaydi.  
Agar  muayyan  bilimlar,  qadriyatlar  va  maqsadlar  tizimi  —  mafkura  bo’lmas  ekan,  kishilarda  ijtimoiy 
jarayonlarning  mohiyatini  to’la-to’kis  anglash  imkoniyati  bo’lmaydi,  davlat,  jamiyat  o’z  taraqqiyot  yo’lini 
yo’qotib qo’yadi. Buning isboti uchun uzoqqa borish shart emas.  
Chunonchi, sodir bo’layogan jarayonlarni tushunishga va mavjud muammolarni hal qilishga turlicha yondashuv, 
yagona  birlashtiruvchi  mafkuraning  yo’qligi,  sobiq  Ittifoq  davrida  «bosmachilik»  tamg’asi  bosilgan  milliy 
ozodlik harakati namoyandalarining yakdil faoliyatiga imkon bermadi. Ularning har biri ezgu maqsadlar yo’lida 
harakat qilgan, millat ozodligini orzu etgan bo’lsalar-da, ammo yagona milliy g’oya va rahnamo atrofida birlasha 
olmadilar.  Prezidentimiz  o’rinli  ta’kidlaganlaridek,  mafkuraviy  yakdillik  bo’lmagan,  bo’shliq  yuzaga  kelgan 
joyda  begona  mafkura  hukmron  bo’lishini  isbot  qiladigan  ana  shunday  misollarni  xoh  o’tmishdan,  xoh 
zamonamizdan ko’plab keltirish mumkin.