O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

3-mavzu. G’oya va mafkura  
Reja:  
1. G’oya, uning mohiyati va namoyon bo’lish shakllari.  
2. Mafkura, uning mazmuni, inson va jamiyat hayotidagi o’rni.  
3. Hozirgi dunyoning mafkuraviy manzarasi.  
4. O’zbekistonning mustaqilligi va mafkuraviy jarayonlar.  
G’oya, uning namoyon bo’lish shakllari. «G’oya», «G’oyaviy tarbiya», «Mafkura» kabi tushunchalar tez-
tez  ishlatilmoqda.  Ularning  mazmuni  nimadan  iborat?  Kundalik  hayotimizda  kuzatilayotgan  va  ushbu 
tushunchalarda o’z ifodasini topayotgan jarayonlarning mohiyati, o’ziga xosligi nimada?  
Masalaga,  falsafiy  yondashadigan  bo’lsak,  bu  savollarga  javob  berish  uchun,  avvalo,  «g’oya»  o’zi  nima 
ekanligini  tushunib  olish  kerak  bo’ladi.  Agar  e’tibor  bersak,  har  birimiz  hayotimizda  quyidagi  holatga  ko’p 
marta duch kelganmiz. Ya’ni muayyan muammo, hal qilinishi zarur bo’lgan masala yuzaga kelganda, fikran uni 
hal  etish,  echish  yo’lini  qidiramiz.  Ana  shu  jarayonda  paydo  bo’lgan  xulosa  –  fikrni  «Menda  bir  g’oya  paydo 
bo’ldi»,  degan  shaklda  bayon  etamiz.  Hayotiy  tajribamizda  ko’p  marta  kuzatilgan  ana  shunday  holatdan  kelib 
chiqadigan bo’lsak, g’oya bu yaxlit fikrdir, deyish mumkin. Ammo, ana shu tajriba, har qanday fikr ham g’oya 
bo’lolmasligi haqidagi xulosani ham chiqarish imkonini beradi.  
Har  kuni  kimlar  bilandir  muayyan  voqea,  hodisa  va  jarayonlar  haqida  o’z  mulohazalarimizni  o’rtoqlashamiz. 
Bunda aksariyat hollarda o’zimizga ma’lum narsalar haqida fikrlashamiz, xolos. Ana shunday holatlardan farqli 
o’laroq g’oyada yangilik mujassamlashgan bo’ladi. Demak, g’oya o’zida yangilikni tashuvchi fikrdir.  
Bu  g’oyaga  xos  bo’lgan  xususiyatlarning  bir  qismi,  xolos.  G’oya  ilmiy  fakt,  muammo,  faraz,  nazariya  kabi 
voqelikni  aks  ettirish,  ilmiy  bilishning  o’ziga  xos  shakllaridan  biri  ekanligini  ham  unutmaslik  lozim.  Ana  shu 
holatga  nisbatan  oladigan  bo’lsak,  g’oyaning  nafaqat  voqelikni  o’rganish  natijasida  bo’lgan  muayyan  bilim 
sifatida o’zligini nomoyon qilishiga, balki unda shu voqelik bundan keyin qay yo’nalishda o’rganilishi zarurligi 
haqidagi ko’rsatma botiniy tarzda mavjudligiga ham ishonch hosil qilish mumkin.  
Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda,  g’oya  ulkan  yo’naltiruvchilik  rolini  o’taydi.  Masalan,  qadimgi  yunonistonlik 
faylasuflarning atomlar haqidagi g’oyasi asrlar davomida ilmiy izlanishlarni uni topishga, xususiyatlarini tadqiq 
etishga,  dunyoning  tuzilishidagi  o’rnini  aniqlashga  yo’naltirib  keldi.  Ana  shu  izlanishlarning  natijasi  o’laroq 
o’tgan asrda atom kashf qilindi. Bu kashfiyot insoniyatning olam tuzilishi to’g’risidagi tasavvurlarining butunlay 
o’zgarishiga  olib  keldi.  Ammo  insoniyat  tarixiga  nazar  tashlaydigan  bo’lsak,  ilmiylikka  da’vogarlik  qilgan 
bo’lsa-da, o’z mohiyatiga ko’ra g’ayrilmiy bo’lgan va ilm-fan taraqqiyotida o’ta salbiy iz qoldirgan g’oyalar ham 
ko’p  bo’lganligini  ko’rish  mumkin.  Masalan,  o’z  davrida  sobiq  ittifoqda  kibernetika  va  genetikani  «yolg’on 
fan»ligini asoslashga qaratilgan g’oyalar ustuvor bo’lganligi bu fanlar rivojini bir necha o’n yillarga orqaga surib 
yubordi.  
Tabiiy-ilmiy  g’oyalar  haqida  fikr  yuritar  ekanmiz,  yana  bir  holatga  diqqatni  qaratish  lozim  bo’ladi.  Ular 
taraqqiyot  omiliga  aylanishi  uchun  ma’lum  bir  shart-sharoit  bo’lishi  kerak.  Ya’ni,  birinchidan,  jamiyatning 
umumiy bilim darajasi yuzaga kelgan yangi bilimni qabul qilishga tayyor bo’lishi va ikkinchidan, uni tekshirib 
ko’rish, tasdiqlash yoki inkor etish imkoniyatiga – qurollar, vositalar, moddiy-moliyaviy resurslarga ega bo’lishi 
lozim.  Aks  holda  u  ma’lum  madaniy-ma’rifiy  hodisa  sifatida  qolib  ketadi.  Buyuk  bobokolonimiz  Abu  Rayhon 
Beruniyning «G’arbiy yarim sharda quruqlik bor», degan fikrlari taqdiri ana shunday bo’ldi. Jamiyatning bunday 
g’oyani qabul qilishga tayyor emasligi tufayli o’sha paytda bu g’oya o’zining haqli bahosini topmadi. Oradan bir 
necha  asr  o’tgandan  so’ng  G’arbiy  yarim  sharda  quruqlikning  borligi  haqiqatan  tasdiqlandi.  Bu  quruqlik  – 
materik  keyinchalik  Amerika  nomi  bilan  yuritila  boshlandi.  Ajoyib  shoirimizning  «Kolumbda  bor  alamim 
manim», degan o’tli misralarida ana shu tarixiy faktga o’ziga xos munosabat ifodasini topgan, deyish mumkin.  
G’oyaning  yana  bir  o’ziga  xos  ko’rinishi  bu  ijtimoiy  g’oyadir.  U  tabiiy-ilmiy  g’oyaga  xos  bo’lgan 
yuqoridagi xususiyatlar bilan bir qatorda ulkan uyushtiruvchilik rolini ham o’taydi. Shu bilan birga tabiiy-ilmiy 
g’oyalarning  jamiyat  taraqqiyotidagi  o’rni  aksariyat  hollarda  bevosita  bo’lsa,  ijtimoiy  g’oyalar  ijtimoiy 
jarayonlarga  bevosita  ta’sir  o’tkaza  oladi  va  aytish  mumkinki,  o’ziga  xos  katalizator  sifatida  chiqadi.  Ammo 
quyidagini unutmaslik lozim. Ijtimoiy g’oya sinfiy, milliy yoki boshqa shakllarda namoyon bo’lmasin, ular o’z 
mohiyatidan kelib chiqqan holda jamiyat taraqqiyotiga turlicha, xususan, o’ta salbiy ta’sir qilishi ham mumkin. 
Tarixga  nazar  tashlaydigan  bo’lsak,  millatni  halokat  yoqasiga  keltirib  qo’ygan  bunday  buzg’unchi  g’oyalar 
ko’plab  bo’lganligini  ko’rishimiz  mumkin.  Chunonchi,  nemis  millatining  oliy  irqqa  mansubligi  va  shu  tufayli 
dunyoda hukmronlik qilishi zarurligi haqidagi g’oya nafaqat bu xalq, balki butun insoniyat taqdirida ham fojiali 
iz qoldirganligi fikrimizga dalil bo’la oladi.  
Ijtimoiy g’oya haqida gap ketar ekan, unda ifodalanayotgan mazmun turlicha ahamiyat kasb etishi mumkinligini 
ta’kidlash  zarur.  Bunda  g’oyaning  konkret  millat,  jamiyat  yoki  umuman  insoniyat  taqdiriga  daxldorligida 
ko’rinadi.  
16 
И.А.  Каримов.  Ўзбекистон  XXI  аср  бўсағасида:  хавфсизликка  таҳдид,  барқарорлик  шартлари  ва  тараққиёт  кафолатлари.  -  Т. 
Ўзбекистон, 1997, 36-бет. 
 
Insoniyat  xalqlar,  millatlar  majmuidir.  Shunday  ekan,  tom  ma’nodagi  g’oya  oxir-oqibatda,  ozmi-ko’pmi 
insoniyat taqdiriga ta’sir qiladi.  
G’oya, uning shaklllari haqida gap ketar ekan, eng avvalo u diniy va dunyoviy g’oya ko’rinishida namoyon 
bo’lganligini e’tirof etish kerak. Ularning qay biri oldin paydo bo’lgan, degan savolga aniq javob berish qiyin. 
Bilamizki, inson tafakkurida hamma vaqt bir-biriga zid bo’lgan qarashlar, yondashuvlar mavjud bo’ladi. Ana shu 

---

holatni  inobatga  oladigan  bo’lsak,  olam  mohiyatini  ilohiy  iroda,  kuch  faoliyati  bilan  bog’laydigan  diniy  va 
tevarak-olam sirlarini tabiiy omillar asosida tushuntirgan va ilmiy bilimlarning yuzaga kelishiga zamin yaratgan 
dunyoviy g’oyalar bir paytda shakllana boshlagan, deb xulosa chiqarish mantiqan to’g’ri bo’lur edi.  
Olamni anglashga intilishning o’ziga xos natijasi bo’lgan diniy g’oyalar hayotning ma’nosi va mazmuni haqida 
bilim berib odamlarga  ma’naviy-ruhiy tayanch bo’lgan. Ulkan yutuqlar bilan birga, hadsiz  yo’qotishlarga  ham 
to’la insoniyat tarixi boshqa bir narsadan ham dalolat beradi. Insonda ezgulikni kamol toptirishi kerak bo’lgan 
diniy  g’oyalarni  o’zlarining  tor  guruhiy  manfaatlaridan  kelib  chiqib  talqin  qilgan,  g’arazli  maqsadlari  yo’lida 
foydalanishga  uringan  kuchlar  hamisha  mavjud  bo’lgan.  Bunday  paytda  diniy  g’oyalar  adovat  va  nafratning 
kuchayishiga,  qonli  urushlar,  begunoh  qurbonlar  va  behisob  vayronaliklarning  kelib  chiqishiga  sabab  bo’lgan. 
Afsuski, diniy g’oyalardan g’ayriinsoniy maqsadlar yo’lida foydalanishga urinish bugun ham davom etmoqda.  
Insof, sabr-toqat, halollik, poklik, saxovat va muruvvat hislarini tarbiyalashi kerak bo’lgan islomiy g’oyalardan 
o’zlarining  g’ayriinsoniy  va  g’ayrimilliy  maqsadlarida  foydalanishga  intilayotgan  aqidaparast  kuchlarning 
harakatlari fikrimizga dalil bo’la oladi.  
«Odam tabiiy omillarga ko’ra o’zi mansub bo’ladigan irq va elatni tanlay olmaydi. Ota-onani tanlab ololmaydi. 
Lekin  dunyoqarashini,  axloqi,  ma’naviyatini  o’zi,  hech  kimning  tazyiqisiz  va,  ayniqsa,  zo’ravonligisiz  tanlab 
olishi  mumkin  va  lozim.  Binobarin,  uning  xohishi  hurmat  qilinishi  shart,  —  deb  yozadi  I.A.  Karimov
16
. 
Aqidaparast  kuchlar  kishilarimizning  ana  shu  huquqini  tan  olmaslikka,  bir  yoqlama  va  noto’g’ri  talqin 
qilinayotgan  g’oyalarni  zo’r  berib  yoshlarimiz  ongiga  singdirishga  harakat  qilmoqdalar.  Bu  yo’lda  ular  keng 
tarmoq  otgan  tashkiliy  tuzulishga,  ulkan  moddiy-moliyaviy  resurslarga  ega  bo’lgan  o’ta  radikal  diniy  oqimlar, 
tashkilotlar  ko’magiga  tayanmoqdalar.  O’rta  asrlarda  mavjud  bo’lgan  musulmon  xalifaligini  tiklashni  orzu 
qilayotgan, islom dinini siyosiylashtirish, yagona mafkuraviy makon barpo qilish yo’li bilan hokimiyatni qo’lga 
kiritishni  maqsad  qilib  qo’ygan  kuchlar  ham  borligini  unutmaslik  lozim.  Ular  asosan,  hali  ongi  shakllanib 
ulgurmagan,  tajribasiz  yoshlarimizning  miyasini  zaharlab,  o’z  yurtining  g’animiga  aylantirishga  harakat 
qilmoqdalar.  
Shunday  ekan,  hech  qachon  diniy  g’oyalar  siyosatga  va  chetdan  turib  mamlakatimizning  ichki  ishlariga 
aralashishiga, davlat suverenitetimizni shubha ostiga olish uchun bayroq bo’lishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Aks 
holda,  milliy  xavfsizligimiz  yo’lida  jiddiy  xatar  paydo  bo’ladi.  Demak,  dinga,  dindorlarning  his-tuyg’ulariga 
chuqur  hurmat,  ayni  paytda,  soxta  dindorlar,  turli  diniy-mafkuraviy  ta’limotlar,  yo’nalishlarning  g’arazli 
maqsadlariga  qarshi  muntazam  va  izchil  kurash  olib  bormog’imiz  lozim.  Shundagina,  el-yurt  tinchligi 
ta’minlanadi, diniy g’oyalar ma’naviyatimiz yuksalishiga xizmat qiladi.