O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Hozirgi  dunyoning  mafkuraviy  manzarasi.  «Ko’p  sinovlar,  azobu-uqubatlar,  xatolar,  fojialar,  urushlar, 
qatag’onlarni boshidan kechirgan asrimiz poyoniga etayotgan, insoniyat yangi asr bo’sag’asida turgan bugungi 
kunda turli xil eski va yangi mafkuralarning o’zaro kurashi har qachongidan ham ko’ra shiddatli tus olmoqda, — 
deb yozadi Prezidentimiz.  — Rang-barang, ba’zan bir-biriga mutlaqo zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy 
oqimlar,  mazhab  va  sektalar  o’rtasidagi  fikr  talashuvlari  goh  bahs-munozara  doirasidan  chiqib  to’qnashuvlar, 
ommaviy qirg’inlarga sabab bo’lmoqda, odamlar boshiga behisob qayg’u-kulfatlar solmoqda».  
Nega bunday kurash davom etmoqda? Nega u to’qnashuv, qonli kurash ko’rinishlarini olmoqda? Jahon siyosiy 
xaritasida ko’plab davlatlar mavjud. Turli dinlar, diniy oqimlar, mazhablar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning har 
birining  o’zgalardan  farq  qiladigan  mafaatlari  bor.  Aynan  mana  shu  manfaatlar  ulkan  xarakatlantiruvchi  kuch 
hisoblanadi  va  u  o’zga  davlatlar,  xalqlar,  ijtimoiy  guruhlar  ongiga,  dunyoqarshiga,  turmush-tarziga  ta’sir 
o’tkazish, o’zlariga bo’ysundirish uchun yo’naltirilgan maqsadlarni shakllantiradi.  
Bundan maqsad, muayyan iqtisodiy, siyosiy va diniy qarashlarni singdirish orqali turli ko’rinishdagi ehtiyojlarni 
qondirishga intilishdir. Bunday intilish turli vositalar va yo’llardan foydalanishni, ularning doimiy takomillashib 
borishini  keltirib  chiqarmoqda.  Prezidentimiz  ta’kidlaganlaridek,  «ba’zan  beozorgina  bo’lib  tuyulgan  musiqa, 
oddiygina mutfilm yoki reklama lavhasi orqali ham ma’lum bir mafkuraviy maqsadlar va intilishlar ifodalanadi».  
Xalqaro  maydonda  ham  bunday  ta’sir  o’tkazishning  tinch  yo’li  ko’zlangan  maqsadga  olib  kelmaganda, 
mamlakat  ichki  ishlariga  aralashish,  mavjud  ziddiyatlarni  ataylab  keskinlashtirish,  kuch  ishlatish  yo’li  bilan 
bo’lsa ham ijtimoiy beqarorlikni yuzaga keltirishga bo’lgan urinishlarni isbotlovchi bunday misollarni ham ko’p 
keltirish mumkin.  
Afg’onistondagi urush yigirma yildan ortiq vaqtdan beri davom etib kelmoqda? Buning sababi nimada? Avvalo, 
Afg’oniston ikki  sistemaning  xalqaro  maydonda  hukmronlik qilishga  intilishining qurboni bo’ldi,  deb bemalol 
aytish mumkin. Chunki, dastlab Afg’onistondagi bir-biriga dushman bo’lgan kuchlarni ikki sistemaning etakchi 
davlatlari  har  tomonlama  qo’llab-quvvatladilar,  sotsialistik  va  burjua  mafkuralari  deb  atalgan  mafkuralarning 
kurash poligoniga aylantirdilar. Keyinroq milliy yarash harakati yuzaga kelgan va uni jahon afkor ommasi keng 
qo’llab-quvvatlagan  paytda  diniy-ekstremistik  harakatlarni  quvvatlagan  kuchlar  ta’sirida  mamlakat  kurash 
maydoniga aylandi va fuqarolik  

---

17 
Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т., Ўзбекистон, 2000. 
 
urushi  yangi  sifatiy  holat  kasb  etdi.  Bugungi  kundagi  voqealar  Afg’onistondagi  fuqarolar  urushi  ko’proq 
surunkali nizo ko’rinishini olayotganligini ko’rsatmoqda.  
Bularning barchasi tashqi kuchlarning Afg’onistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga kuchli ta’sir o’tkazayotganligi, 
mamlakatning taraqqiyot yo’li xususidagi o’z qarashlari, standartlarini singdirishga, bir so’z bilan aytganda, o’z 
mafkuralarining hukmron mavqega ega bo’lishi uchun harakat qilayotganliklari oqibatidir.  
Afg’onistonning  bugungi  ahvoli  jahon  maydonlarini  mafkuraviy  jihatdan  bo’lib  olishga  urinishlar  qanday 
oqibatlarga  olib  kelishi  mumkinligini  yaqqol  ko’rsatib  turibdi.  Shunday  bo’lsa-da  inson  ongi  va  qalbi  uchun 
kurash,  uni  egallash  orqali  o’z  ehtiyojlari  va  manfaatlarini  qondirish,  ro’yobga  chiqarishga  intilish  tobora 
kuchayib, yangidan-yangi shakl kasb etmoqda.  
Xususan,  jahon  maydonlarini  diniy  e’tiqod  umumiyligini  pesh  qilgan  yoki  etnik  birlikka  urg’u  bergan  holda 
bo’lib  olishga  urinishlar  mavjudligini  ta’kidlash  zarur.  Bu  yo’lda  xilma-xil  usullar  va  vositalardan 
foydalanilmoqda.  Ana  shularning  barchasidan  bitta  xulosa  chiqarish  mumkin.  XX  asrda  ikki  jahon  urushini 
boshdan kechirgan insoniyat so’nggi yillarda turli sabablarga ko’ra, yuzaga kelayotgan va o’z oqibatlariga ko’ra 
jahon urushlaridan ham falokatliroq bo’lgan yangidan — yangi mojarolarga duch kelmoqda. Bunday mojarolar 
unga tortilgan xalqlar hayotini izdan chiqaribgina qolmay, qo’shni xalqlar ruhiyati, turmushi, taraqqiyotiga ham 
jiddiy va sezilarli salbiy ta’sir o’tkazishi tabiiy, albatta.  
Afsuski,  mustaqillikka  erishgan  O’zbekistonga  chegaradosh  hududlarda  ham  ana  shunday  mojarolar  davom 
etmoqda.  «Qo’shning  tinch  —  sen  tinch»,  —  deydi  xalqimiz.  Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda,  ming-minglab 
odamlar  hayotiga  zomin  bo’layotgan  Afg’onistondagi  tanglik  davom  etayotgan  ekan,  aslo  xotirjamlikka  yo’l 
qo’yib bo’lmaydi. Nega? Chunki  ushbu  mojaro ta’sirining boshqa  jihatlarini inobatga  olmaganda  ham, adovat 
urug’ini sochishga, o’rta asr jaholatparastligiga asoslangan o’z aqidalarini zo’rlab qabul qildirishga va shu yo’l 
bilan  mintaqani  o’z  ta’sir  doiralariga  tortishga  intilayotgan  kuchlar  mavjudligini  va  ularning  o’z  maqsadlari 
yo’lida faol harakat qilayotganliklarini aslo unutmaslik lozim.  
XX asrning so’nggi yillari haqida gap ketar ekan, u nafaqat yuqoridagi kabi mojarolar, balki ijtimoiy hayotning 
xilma-xil  sohalarida  qo’lga  kiritilgan  ulkan  muvaffaqiyatlar  bilan  ham  xarakterlanishini  tan  olish  zarur.  Ayni 
paytda  ana  shunday  ijobiy  jarayon  bilan  bir  qatorda,  yuqorida  ta’kidlanganidek,  ekstremizm  va 
fundamentalizmdek o’ta  xavfli qarashlar tizimi va  faoliyati ham tarix sahnasiga  chiqqanligini ta’kidlash zarur. 
Bunday  kuchlarning  iqtisodiy,  siyosiy  yoki  harbiy  salohiyatining  kattaligi,  axborot  orqali  va  mafkuraviy  yo’l 
bilan  tazyiq  ko’rsatish  imkoniyatining  ulkanligi,  vosita  va  mexanizmlarning  xilma-xilligini  alohida  ta’kidlash 
lozim.  
Mamlakatimizning  taraqqiyotiga,  kishilarimiz  ongi  va  ruhiyatiga  o’zlarining  tor  manfaatlaridan  kelib  chiqqan 
holda  ta’sir  ko’rsatishga  harakat  qiladigan  kuchlar,  diniy  ekstremizm  yoki  agressiv  millatchilik  ko’rinishidagi 
turli  oqim  va  harakatlar,  ularning  g’arazli  maqsad  va  intilishlari  mavjud  bo’lgan  vaziyatda  inson  o’z  mustaqil 
fikriga va e’tiqodiga ega bo’lmasa, turli mafkuralarning bosimi va tazyiqlariga bardosh berishi qiyin.  
Bu  tuyg’ularni  shakllantirish,  buyuk  maqsadlarimizni  ro’yobga  chiqarish,  millatning  hamjihatligini  ta’minlash 
uchun  esa  unga  xizmat  qiladigan,  rag’batlantiradigan,  yo’naltiradigan  o’z  milliy  mafkuramizni 
shakllantirmog’imiz lozimligi shubhasizdir.  
Xo’sh  milliy  mafkuramiz  nimalarga  asoslanishi  va  ongimizga  qanday  tamoyillarni  singdirmog’i  lozim?  Bu 
savolga  javobni  ham  Prezidentimiz  asarlaridan  topish  mumkin.  «Milliy  istiqlol  mafkurasi  xalqimizning  azaliy 
an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-toqat, 
adolat,  ma’rifat  tuyg’ularini  ongimizga  singdirishi  lozim.  Shu  bilan  birga  bu  mafkura  xalqimizda  o’zining 
qudrati  va  himoyasiga  suyangan  holda,  umuminsoniy  qadriyatlarga  asoslanib,  jahon  hamjamiyatidagi 
mutaraqqiy davlatlar orasida teng huquqli o’laroq munosib o’rin egallashga doimo intilish hissini tarbiyalamog’i 
kerak»
17
.  
Shubhasiz,  aynan  shunday  mafkuragina  fikr  qaramligi,  tafakkur  qulligining  oldini  olishga  xizmat  qiladi,  milliy 
jipslikni, taraqqiyotni, mamlakatimizning tom ma’nodagi buyuk kelajagini ta’minlaydi.