O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi fargo’na davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Yod / Iodum (I)

Atom raqami	53
Koʻrinishi	150px
Atom xossasi
Atom massasi (molyar massasi)	126,90447 m. a. b. (g/mol)
Atom radiusi	n/a pm
Ionlashish energiyasi (birinchi elektron)	1 008,3 (10,45) kJ/mol (eV)
Elektron konfiguratsiyasi	[Kr] 4d^10 5s^2 5p^5
Kimyoviy xossalari
Kovalentlik radiusi	133 pm
Ion radiusi	(+7e) 50 (-1e) 220 pm
Elektrmanfiylik (poling boʻyicha)	2,66
Elektrod potensiali	0
Oksidlanish darajasi	-7, -5, -3, -1.
Termodinamik xossalari
Zichlik	4,93 g/sm³
Solishtirma issiqlik sigʻimi	0,427 (I-I) J/(K·mol)
Issiqlik oʻtkazuvchanlik	(0,45) Vt/(m·K)
Erish harorati	386,7 K
Erish issiqligi	15,52 (I-I) kJ/mol
Qaynash harorati	457,5 K
Qaynash issiqligi	41,95 (I-I) kJ/mol
Molyar hajm	25,7 sm³/mol
Kristall panjarasi
Panjara tuzilishi	Ortorombik
Panjara davri	7,720 Å
Panjara/atom nisbati	n/a
Debye harorati	n/a K

Yod, iod (lot. Iodum, yun. iodis — binafsha rangli), I — Mendeleyev davriy sistemasining VII guruhiga mansub kimyoviy element, galogenlarga kiradi. Tartib raqami —53, atom massasi 126,9045. Yod 1811 yilda fransuz kimyogari Kurtua tomonidan kashf etilgan. Tabiiy Yod atom massasi 127 ga teng boʻlgan bitta barqaror izotopdan iborat. Oksidlanish darajasi — 1, +1, +3, +5 va +7; elektronga moyilligi —3,08 eV. Poling boʻyicha elektromanfiyligi 2,5; at. radiusi 0,136 nm, ion radiusi (qavslarda koordinatsion soni keltirilgan) I-—0,206 nm (6), 15+—0,058 nm (3), 0,109 nm (6), -0,056 nm (4), 0,067 nm (6). Yod tarqoq element, minerallaridan — yodargarit Agl lar tarkibida, magma va choʻkma togʻ jinsida uchraydi. Yod togʻ jinslaridan suv taʼsirida yuvilib ajraladi va organizmlarda yigʻiladi. Masalan, suv oʻtlarida (ularning kulida) Yod miqdori 0,5% gacha boʻladi. Yod ning asosiy manbai okean suvlaridir (1l suvda oʻrtacha 5-10~5 g). Yod organik moddalarda oson yigʻiladi. Sanoat miqyosida Yod neft va gaz konlaridan ular bilan birga chiqadigan yoʻlakay suvlar va yer osti issiq shoʻr suvlari (0,01—0,1 kg/m3), selitra qatlamlaridan (1% gacha) olinadi. Suyuqlanish temperaturasi 113,5°C, qaynash temperaturasi 184,35°C; qattiq Yod ning zichligi 4,94 g/sm³, suyuq Yodniki 3,96 g/sm³.

Yod-l birikmalarijuda oz miqdorda dengiz suvlarida uchraydi. Dengizda o’sadigan ba’zi o’simliklar yod birikmalarini o’zida to’playdi. Chili selitrasining ba’zi qatlamlarida 0,1%ga qadar NaIO₃ bo’ladi. Yod o’simlik va hayvon organizmi uchun zarur elementdir. Organizmda yod yetishmay qolganda endemik buqoq deb ataladigan kasallik vujudga keladi. Tarkibida yod bo’ladigan ba’zi neft suvlari va mineral suvlar yod olish uchun asosiy manba hisoblanadi. Toza yod qoramtir gunafsha tusli metal ka’bi yaltiraydigan rombik kristallardan iborat modda. 20⁰Cda solishtirma og’irligi 4,98ga teng. Uning suyuqlanish temperatutasi 114⁰C, qaynash temperaturasi 183⁰C. Yod ohista isitilsa, suyuqlanmasdan bug’lanib ektadi, bug’lari sovutilsa, qattiq holga o’tadi, ya’ni sublimatlanadi. Yod bug’lari zaharli.

Ammiakning suvdagi eritmasi bilan portlovchi modda azot yodid NI3 hosil qiladi. Yod olishda neft va gaz konlari (quduqlari)dan chiqqan yoʻlakay suvlar, yer osti issiq shoʻr suvlari, dengiz suvoʻtlari hamda natriyli selitra olishda ajralgan natriy yodatga boy eritma xom ashyo sifatida xizmat qiladi. Yod, asosan, 3 xil usulda olinadi: 1) sorbent va ionitlarni boyitib; 2) yodli suv oʻtlarini kuydirib; 3) havo yordamida ajratish va yutilish (Masalan, NaOH eritmasi va sorbentlarda) usullari.

Oʻzbekistonda yod tarkibida 15—40% yod boʻlgan neft quduqlari va yer osti shoʻr suvlaridan havo yordamida ajratish va yutilish usullarini qoʻllab olinadi. Bu suvlarda Yod, asosan, yodid, yodat va organik birikmalar holida uchraydi. Yodli suvlarni kislotali (H₂SO₄ yoki HCl) sharoitda oksidlovchilar (Cl₂, NaNO₂ yoki kalsiy gipoxlorit, natriy gipoxlorit) eritmasi va boshqalar ishtirokida yod birikmalarining suv tomchilariga (60—75°Cda) bosim ostida xavo yuborib, yod havoga erkin holda oʻtkaziladi. Bunday sharoitda havoga qisman vodorod yodid kislotasi ham oʻtadi. Havoga ajralgan 12 suvli sharoitda sorbentlar yordamida (Masalan 20—25 g/l gacha natriy ishqori eritmasida) boyitiladi. Yodga boyitilgan ishqor eritmasini neytrallab, kislotali (H₂SO₄) sharoitda oksidlovchilar (Masalan, Cl₂, NaNO₂, K₂Cr₂0₇ va hakazolar) ishtirokida elementar yod (yod pastasi) ajratib olinadi.

Neft bilan birga chiqadigan oqova suvlar, yer osti issiq shoʻr suvlaridan olingan Yod tarkibida qisman organik birikmalar ham boʻlganligi uchun uni sublimatsiya yoki sanoat sharoitida (125—140°C da) konsentrlangan H₂SO₄ bilan tozalanadi.

Selitra sanoatidan chiqqan NaIO₃ eritmasidan elementar Yod olish uchun eritmaga SO₂ bilan ishlov beriladi.

Suv oʻtlarida Yod juda oz miqdorda boʻlganligi sababli, ularni avval yoqiladi, boyitilgan kulni suvli eritmaga oʻtkazib, eritmaga oksidlovchilar taʼsir ettiriladi.

Yod va uning birikmalari, asosan, tibbiyotda qoʻllaniladi. Yod eritmasi bakteriya va mikroblarga karshi kurashish xossasiga ega boʻlib, uni shikastlangan terini davolashda, Yod ning kaliy va natriyli tuzlari Yod yetishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasalliklarda (Masalan, buqoq, asab kasalliklari, semirish, aql zaifligi, turli yukumli kasalliklarda) qoʻllaniladi. Bu kasalliklarning oldini olish uchun yodlangan osh tuzini isteʼmol qilish zarur. Hozirgi kunda respublikamizda yodni yer osti issiq suvlaridan ajratib olish texnologiyasi Surxondaryo viloyatida va Fargʻona vodiysida yoʻlga qoʻyilgan. Kristall holdagi Yod dan kaliy yodid olinadi. Xoʻjaikon tuz zavodi (Surxondaryo)da osh tuzini sanoat miqyosida yodlanadi.

Yod anorganik va organik sintezda, analitik kimyoda (yodometriya), radiatsion kimyoda, fotografiyada, sof holdagi metallar (Ti, Zn), oʻta nur sezgir moddalar, maxsus motor yoqilgʻilari olishda, antidetonator sifatida, qutblanish xossasiga ega boʻlgan maxsus shishalar olishda, kumush yodat esa bulutdagi suvning kristallizatsiya markazini hosil qilishda qoʻllaniladi. Vodorod va kislorod aralashmasiga atigi 0,002% Yod bugʻi qoʻshilsa, portlash xossasi yoʻqoladi.