О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

 
 

---

188
 
 
Korporativ boshqaruv – shunday tizimki,  
uning yordamida biznes boshqariladi va nazorat qilinadi!
 
S. A.Kedberi
 
 
XII-BOB. MENEJMENTNING KORPORATIV ASOSLARI 
 
Kalitli  sо‘zlar: 
korporativ  boshqaruv,  firma  shartnomasi  nazariyasi, 
manfaatdor  tomonlar  nazariyasi,  agentlik  nazariyasi,  korporativ  ijtimoiy 
mas’uliyat  nazariyasi,  korporativ  menejment,  korporativ  boshqaruv 
turkumlanishi, 
korporativ 
boshqaruv 
kategoriyalari, 
korporatiya, 
generatsiY. 
 
1. KORPORATIV MENEJMENT TUSHUNCHASI 
 
Bugungi  kunda  biznesni  yuritishning  korporativ  shakli,  ya’ni 
korporativ  boshqaruv  iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlarda  keng 
tarqalgan.  Ular  iqtisodiyotining  ajralmas  elementi  hisoblanadi,  ularda 
korporativ  boshqaruv  mamlakat  raqobatbardoshligining  asosi  va  iqtisodiy 
hamda ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili ekanligi tan olingan. Shuning 
uchun  samarali  korporativ  boshqaruv  tizimini  yaratish  masalalari  eng 
dolzarb  masalalardan  biri  bо‘lib  qolgan.  Shu  bilan  birga,  korporativ 
boshqaruv  muammosi  nafaqat  iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlar,  balki 
О‘zbekiston  kabi  rivojlanayotgan  mamlakatlar  uchun  ham  dolzarb 
hisoblanadi. Korporativ boshqaruv tizimidagi tamoyil va yondoshuvlarni tubdan 
о‘zgartirish, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga 
zamonaviy  xalqaro  korporativ  menejment  standartlarini  joriy  etish  jiddiy 
e’tiborni talab qiladi.   
Shu о‘rinda korporativ boshqaruvning samarali rivojlanishiga erishish 
uning  asl  mohiyatini  chuqur  anglash  va  tushunishni,  uning  ilmiy  soha 
sifatida shakllanishiga imkon bergan ilmiy-nazariy yondoshuvlarini tadqiq 
qilishni  taqozo  etadi.  Shu  bois,  ushbu  maqolada  monografik  tahlil,  analiz 
va  sintez,  klassifikatsiya,  tizimli  va  kompleks  yondoshuv  kabi  ilmiy 
tadqiqot  usullari  asosida  korporativ  boshqaruvning  mohiyatini  nazariy 
jihatdan ochishni  va metodologik jihatdan rivojlantirishni lozim topdik. 
Korporativ 
boshqaruvga 
oid 
ilmiy-nazariy 
yondoshuvlarning 
shakllanishi  korporatsiyalarning  rivojlanib  borishi  bilan  birga  sodir 
bо‘lgan.  Korporativ  boshqaruv  nazariyasiga  bir  qancha  yondoshuvlar 
ajratiladi:  bir  tomondan,  korporativ  boshqaruv  nazariyasi  iqtisodiy 
nazariyalar  evolyusiyasi  bо‘ylab  rivojlanib  borsa,  ikkinchi  tomondan, 

---

189
 
 
korporativ 
boshqaruv 
nazariyalarining 
evolyusiyasi 
korporativ 
munosabatlarning  asosiy  ishtirokchilari,  ya’ni  aksiyador  va  menejerlar 
о‘rtasida  yuzaga  keladigan  muammolarni  yechishga  doir  konsepsiyalar 
rivojlanishi bilan tenglashtiriladi. 
О‘tgan  asrning  20  yillarida  AQShda  T.  Veblen,  Avstriyada  R. 
Gilferding  va  Germaniyada  V.  Ratenau  korporatsiyalarda  mulkdorlar  va 
menejerlar  о‘rtasidagi  о‘zaro  aloqalar  muammosini  о‘rganib  chiqib,  ular 
korporatsiya  kapitalini  mulkdorlari  hisoblangan  aksiyadorlar  ushbu 
kapitalni 
nazorat 
qilish 
va 
boshqarish 
huquqlarini 
rо‘yobga 
chiqarishmaydi,  degan  xulosaga  kelishgan.  Keyinchalik,  1930  yillar 
boshida  A.  Berli  va  G.  Minz
71
  о‘z  tadqiqotlari  asosida  shuni 
ta’kidlashadiki,  faoliyati  daromad  olishga  va  о‘z  ishtirokchilari  uchun 
boshqa  foyda  keltirishga  qaratilgan  tashkilotlar  ichida  korporatsiyalar 
haqiqatda davlatni iqtisodiy hayotining koordinatorlari rolini bajarishga va 
mulkni  boshqarishga  kirishganlar.  Ularning  fikricha,  korporatsiyaning 
nafaqat  tashqi  muhiti,  balki  ularning  ichki  aksiyadorlik  mohiyati  о‘zgarib 
qoldi.  Korporatsiyani  boshqarishga  ta’sir  etolmaydigan  aksiyadorlar 
haqiqatda  oddiy  omonatchilarga  aylanib  qolishdi,  boshqarish  funksiyalari 
esa  korporatsiyaning  yollanma  ijrochi  organlariga  о‘tdi.  Shunday  qilib, 
mulkdorlar  va  ular  yollagan  menejerlar  manfaatlari  о‘rtasida  ziddiyat 
paydo bо‘ldi, ya’ni ―agentlik muammosi deb nomlangan muammo yuzaga 
keldi. 
Nobel  mukofoti  laureati  R.  Kouz
72
  1937  yilda  agentlik  muammosini 
yechish    bilan    tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri    bog‘liq    bо‘lgan  Firma    shartnomasi  
nazariyasi (Transaction theory of the firm)ni ishlab chiqdi. Uning fikricha, 
kapital  ta’minotchilari  hisoblangan  aksiyadorlar  hamda  boshqaruvchi 
sifatidagi  menejerlar  о‘rtasida  shartnoma  tuzilishi  kerak  bо‘lib,  unda 
tomonlarning barcha huquqlari va о‘zaro  munosabat shartlari kо‘rsatilishi 
lozim.  Ammo  bu  yerda  ham  muammo  yuzaga  keladi,  ya’ni  barcha 
vaziyatlarni  oldindan  kо‘zda  tutib  bо‘lmaydi.  Shuning  uchun  tomonlar 
―qoldiq  nazorat  tamoyiliga  muvofiq  amal  qilishlari  lozim,  unga  kо‘ra 
menejerlar shunday vaziyatlarda, shartnomada kо‘rsatilmagan bо‘lsa ham, 
о‘z ixtiyoricha qaror qabul qilish huquqiga ega. 
Bugungi  kunda  korporatsiya  boshqaruvchilarining  jamiyat  oldidagi 
mas’uliyat  nazariyasi  ommalashib  bormoqda.  Mazkur  nazariya  YE. 
Dodd
73
 tomonidan shakllantirilgan aksiyadorlik jamiyati ijrochi organining 
                                                           
71
  
Berle A., Means G. The modern Corporation and Private Property – New York: Macmillan, 1932. – 478 p.
 
72
  
 Coase R.H. The Nature of the Firm // Economica. - November 1937. - Vol. 4, No.16. - P. 386-405.
 
73
  
Dodd E.M.Jr. For Whom Are Corporate Managers Trustees? // Harvard Law Review. – 1932. – Vol.45, No.7. – P.1145-1163 
 

---

190
 
 
aksiyadorlar  oldidagi  mas’uliyati  konsepsiyasidan  keyin  paydo  bо‘ldi. 
Uning  1932    yilda  ishlab  chiqilgan  Korporatsiyaning  ijtimoiy  mas’uliyati 
nazariyasi (Theory of corporate social responsibility)ga kо‘ra, korporatsiya 
faqatgina  aksiyadorlardan  iborat  emas,  balki  korporatsiyada  qaror  qabul 
qilishda  ishlovchilar,  kreditorlar,  iste’molchilar  va  hakazolar  ham  о‘z 
rolini  bajarishadi,  chunki  qaror  qabul  qilish  oxir-oqibatda  ularning  ham 
manfaatlariga 
daxldor 
bо‘ladi. 
Uning 
nazariyasiga 
muvofiq, 
korporatsiyada  qabul  qilinadigan  qarorlar  jamiyatga  ham  tegishlidir, 
korporatsiya  butun  jamiyatga  ziyon  yetkazadigan  qarorlarni  qabul  qila 
olmaydi.  Bunday  yondoshuv  korporatsiyani  faqatgina  foyda  olish 
mexanizmi  sifatida  emas,  balki  uni  jamiyatning  bir  bо‘lagi  sifatida 
qarashga ham imkon beradi. 
Yana  bir  50-yillarda  K.  Bruster,  YE.  Lazan,  A.  Chayer  tomonidan 
ishlab  chiqilgan  nazariya  ―Korporativ  konstitusionalizm  nazariyasi‖ 
(Corporate  constitutionalism  theory)  degan  nom  oldi.  Ushbu  nazariyaga 
muvofiq, korporatsiya ijrochi organlar tomonidan emas, balki aksiyadorlar 
vakillaridan  tarkib  topgan  kengash,  xodimlar,  korporatsiya  bilan  bog‘liq 
bо‘lgan 
tadbirkorlik 
birlashmalardagi 
ishlovchilar, 
shuningdek, 
korporatsiya  ishlab  chiqargan  tovarlarni  iste’mol  qiluvchi  shaxslar  kabi 
manfaatdor  shaxslar  tomonidan  boshqarilishi  lozimligi  taklif  etiladi.  Shu 
bilan 
korporatsiyaga 
manfaatdor 
bо‘lgan  shaxslarning  istaklari 
uyg‘unlashtiriladi. 
Umuman, korporativ boshqaruv bо‘yicha oxirgi yillarda olib borilgan 
ishlar  quyidagi ikki nazariyaning ustunligi bilan bog‘liq:  
―Manfaatdor tomonlar  nazariyasi (Stakeholder’s  Theory)  va   
―Agentlik  nazariyasi  (Agency Theory). 
―Manfaatdor  tomonlar  nazariyasi  birinchi  marta  R.  Edvard  Friman 
tomonidan tavsiflangan bо‘lib, unga muvofiq, korporatsiyalar mamlakatda 
nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy hayotini belgilab berishga qodir bо‘lib, ham 
о‘zining  aksiyadorlariga,  ham  turli  manfaatdor  guruhlar  (xodimlar, 
mijozlar, ta’minotchilar va b.)ning manfaatlarini  inobatga  olishlari hamda 
ularga nisbatan muayyan majburiyatlarga ega bо‘lishlari lozimdir. 
―Agentlik  nazariyasi  1976  yilda  amerikalik  iqtisodchilar  M.  Djensen 
va U. Mekling
74
 tomonidan korporatsiyalar ichida sodir bо‘layotgan о‘zaro 
munosabatlarni tushuntirish uchun ishlab chiqilgan bо‘lib, unda korporativ 
munosabatlar mexanizmi agentlik xarajatlari ta’siri ostida kо‘rib chiqiladi. 
Ushbu  nazariyaga  muvofiq,  kapital  egalari  va  bu  kapitalni  boshqaradigan 
                                                           
74
  
Jensen M.C., Meckling W.H. Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure // Journal of 
Financial Economics. - 1976. - Vol. 3, No. 4. – P.305-360 

---

191
 
 
agentlar  manfaatlari  bir-biriga  mos  tushmaydi.  Shunga  muvofiq, 
tashkilotda korporativ boshqaruv shunday olib borilishi kerakki, u agentlik 
muammosini  shartnoma  huquqi  asosida  maksimal  darajada  yechish  va 
agentlik xarajatlarini
75
 kamaytirishga imkon bersin. 
Shunday  qilib,  yuqorida  kо‘rib  chiqilgan  ilmiy  nazariyalar  asosida 
aytish  mumkinki,  korporativ  boshqaruvga  bо‘lgan  bir  xil  yondoshuv 
mavjud  emas.  Eng  asosiy  savollarga,  ya’ni  kim  korporatsiyaning 
boshqaruv  organi  tarkibiga  kirishi  kerak,  korporativ  boshqaruv  qanday 
tamoyillar  asosida  qurilishi  kerak  kabi  savollar  haligacha  muhokama 
markazida turibdi. 
Ta’kidlash  joizki,  bugungi  kunda  jahon  amaliyotida  korporativ 
boshqaruv (ingl. Corporate Governance)ning barcha mamlakatlarda va har 
qanday  vaziyatda  qо‘llanilishi  mumkin  bо‘lgan  yagona  ta’rifi  mavjud 
emas.  Korporativ  boshqaruv  sohasida  ilmiy  izlanish  va  tadqikotlar 
о‘tkazilishi  natijasida  korporativ  boshqaruvga  turli  ta’riflar  shakllanib 
kelgan. 
―Korporativ  boshqaruv  atamasining  о‘zi  tarixan  1970  yillarning 
о‘rtalarida AQShda yuzaga kelgan. Keyinchalik, ushbu atama Yevropada 
keng tarqalib, unda korporativ menejment, korporativ huquq va korporativ 
strukturalar  (tashkilotlar)ni  yaratish  sohalarida  tadqiqotlar  о‘tkazilishi 
davom  ettirilgan.  Tadqiqotlar  natijasida  shu  aniq  bо‘ldiki,  ―korporativ 
boshqaruv atamasi birinchi marta R. Ills tomonidan ―korporativ tuzumning 
strukturasi va faoliyati mohiyatini ochib berish uchun qо‘llanilgan. 
―Korporativ boshqaruv konsepsiyasining о‘zi azaldan ma’lum bо‘lgan 
va  bu  konsepsiya  XX-asr  boshlarida  chop  etilgan  adabiyotlarda 
qо‘llanilgan.  Xususan,  korporativ  munosabatlar  tizimi  korporativ  va 
xususiy mulkni boshqarishni qо‘llash jarayoni sifatida birinchi marta 1932 
yilda  amerikalik  huquqshunos  olim  A.  Berli  va  iqtisodchi  G.  Minzning 
klassik  ishlarida  о‘rganilgan.  Ularning  ishlarida  ―korporativ  boshqaruv 
atamasi  tilga  olinmagan  bо‘lsa-da,  ular  korporativ  boshqaruvni  ishonib 
topshiruvchilar – principals (autsayderlar, investorlar) va vakillar – agents 
(insayderlar,  boshqaruvchilar)  о‘rtasidagi  agentlik  munosabatlarini 
о‘rganishgan. 
Korporativ  boshqaruv  alohida  fan  sifatida  1980-yillarda  yuzaga 
kelgan.  ―Korporativ  boshqaruv  nomli  birinchi  kitob  1984  yilda  chop 
etilgan,    1993  yildan  boshlab  ―Corporate  Governance:  An  International 
Review  deb  nomlangan  nazariy  jurnal  chiqa  boshlagan.  Unga  muvofiq, 
                                                           
75
  Izoh: Agеntlik xarajatlari – bu invеstorlar uchun mulkchilik huquqi va nazoratning ajratilishi bilan bog’liq bo’lgan 
yo’qotishlarning qiymati
 

---

192
 
 
tashkilotlarni tashkil etish, boshqarish va samarali о‘zaro faoliyat yuritish 
asosida  yotgan  huquqiy  konsepsiyalar  va  tartibotlarning  umumiy  
nomlanishi  ―korporativ boshqaruv nomini olgan. 
Tadqiqotlarga  kо‘ra,  bugungi  kunda  G‘arb  olimlari  tomonidan 
shakllantirilgan  korporativ  boshqaruvning  juda  kо‘p  miqdordagi  ta’riflari 
mavjud.  Xorijiy  mualliflardan  birinchi  bо‘lib  Ser  Adrian  Kedberi
76
  1992 
yilda  ―Korporativ boshqaruvning  moliyaviy  jihatlari  bо‘yicha  qо‘mitaning 
hisobotida  korporativ  boshqaruvga  quyidagi  ta’rifni  bergan: Korporativ 
boshqaruv  –  shunday  tizimki,  uning  yordamida  biznes  boshqariladi  va 
nazorat  qilinadi.  Bu  yerda  korporativ  boshqaruv  mexanizmlar  majmui 
sifatida ta’riflanmoqda. 
Amerikalik  iqtisodchi  olimlar  R.  Monks  va  N.  Minou  korporativ 
boshqaruvni 
―korporatsiya 
rivojlanish 
yо‘nalishi 
va 
faoliyat 
kо‘rsatkichlarini  belgilash  jarayonida  turli  ishtirokchilar  (bosh  ijrochi 
direktor, rahbariyat, aksiyadorlar, xodimlar) о‘rtasidagi munosabat sifatida 
talqin  qilishadi.  Iqtisodchi  olimlar  A.  Shleyfer  va  R.  Vishni  korporativ 
boshqaruvga  о‘zgacha    ta’rifni  berishgan:  ―Korporativ  boshqaruv  – 
korporatsiya 
uchun 
moliya 
ta’minotchilarining  о‘zlari  qо‘ygan 
investitsiyalar qaytimi  yordamida о‘zlarini  ta’minlash  vositasidir.  Olimlar 
K.  Jon  va  L.  Senbet  о‘z  tadqiqotlarida  ta’kidlashadiki,  korporativ 
boshqaruv  shunday  mexanizmlardan  tashkil  topganki,  ular  yordamida 
korporatsiya  faoliyati  ishtirokchilari  korporativ  insayderlar  va  menejerlar 
ustidan ularning manfaatlari buzilishiga qarshi nazoratni olib borishadi. 
Rossiyalik 
tadqiqotchi-olimlar 
ham 
korporativ 
boshqaruv 
tushunchasiga  ham  iqtisodiy,  ham  huquqiy  nuqtai  nazardan  bir  necha 
ta’riflar  berishga  urinishgan.  Dastlab  E.  Korotkov  menejment 
konsepsiyasiga oid asarida 
―Korporativ  boshqaruv  aksiyadorlarning  birlamchi  manfaatlariga 
qaratilgan  boshqarish  va  uning  korporatsiya  rivojlanishidagi  roli  ta’rifini 
keltirgan.  Mualliflar  V.Bashkinsas  va  boshqalar  korporativ  boshqaruvni 
tashkilot  egalari  tomonidan  qо‘yilgan  kapitallarning  qaytarilishini 
kafolatlaydigan  usullar  tizimi  sifatida  talqin  qilishadi.  S.Karnauxovning 
fikricha,  korporativ  boshqaruv  muayyan  doiradagi  sinergetik  samarani 
boshqarishdir. 
О‘zbekiston  tadqiqotchi-olimlari  ham  korporativ  boshqaruv 
tushunchasini ta’riflashda chetda qolishmagan. Ular о‘tkazgan tadqiqotlari 
doirasida  korporativ  boshqaruv  tushunchasiga  о‘z  ta’riflari  va  izohlarini 
                                                           
76
 Manba: 
https://studbooks.net/1230022/bankovskoe_delo/teoreticheskie_osnovy_korporativnogo_upravleniya_
 
kommercheskih_bankah
 
 

---

193
 
 
berib  о‘tishgan.  Ular  orasida  birinchilardan  bо‘lib  T.  Madiyorov keltirish 
mumkin. 
―Korporativ  boshqaruv  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish  faoliyati, 
mavjud moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni 
kapital  mablag‘larning  yangi  texnika  va  texnologiyalarni  kо‘plab  jalb 
etilishi bilan uyg‘unlikda olib boriladi deb talqin qilgan. 
Iqtisodchi  olimlar  SH.  Zaynutdinov  va  D.  Raximova  ―Korporativ 
boshqaruv  –  manfaatdor  shaxslarning  daromad  olish  maqsadida 
birgalikdagi  harakatlaridir  degan  ta’rifni  keltirishgan.  Yana  bir  iqtisodchi 
olim  D.X.  Suyunov
77
ning    ta’rifiga    kо‘ra:    ―korporativ    boshqaruv    –  
korporativ    mulk  shakliga  kiruvchi  subyektlarning  huquqlarini  himoya 
qiluvchi amaldagi meyorlar hamda boshqaruvning ma’lum bir tamoyillari 
asosida korxona maqsadiga erishish uchun amalga oshiriladigan harakatlar 
majmuidir.