O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

alifbe  ertakda  harflar  endi  obrazlarga  kiradi.  Ular  asar  tarkibida  mustaqil 
personaj  sifatida  harakat  qilib,  ma’lum  voqelikning  obrazli  ifodasiga  ko`ra  
kompozitsion  butunlikni  tashkil qilgan. Hikoya  qilinishicha barcha  harflar  bir 
joyda  to`da  bo`lib,  she’r  yoki  hikoya  yozish  g`oyasini  o`ylaydilar.    Ammo 
nima  haqda  yozish  ular  o`rtasidagi  bahsga  sabab  bo`ladi.  “T”  harfi  “tog`” 
mavzusini ma’qullasa, “Q” qisqichbaqa, qarqunoq, qarg`a haqida yozamiz deb 
turib oladi.   “O” harfi esa oqlikni, B–bo`g`irsoq, bo`rini maqtaydi;  “S”,  “M” 
harflari ham o`z so`zida turib oladi. Xullas, A-ahillikda gap ko`p deya hamma 
harflarni  chaqirib,  tizilishini  shunda  biror  nima  yozish  mumkinligini  aytadi. 
Barcha  harflar  alfavitdagi  o`z  o’rinlarini  egallagach,  “Alifbe”ga  joylashgach, 
murodlariga yetadi,  she’r yoza boshlaydilar.  
   
K.Turdiyeva  shu  kabi  ko`plab  she’rlarida  harflarni  mustaqil  harakatga 
keltiradi.  Ulardan  kichkintoylar  xarakteriga  xos  xususiyatlarni  ochib  berishda 
foydalanadi.  Natijada,  harflar  goh  adashib  ketadi,  gohida  almashib  qoladi. 
Shoiraning  “Manman  “B”,  “Harflar  adashdi”,  “Harflar  o`yini”,  “Bitta  harf 
qochsa-chi”,    “Harflar  ketib  qolsa”,  “M”,  “A”  kelsa  yonma-yon”,  “A”  harfi 
qilsa  o`yin”,  “Harflar  ustaxonasi”,  “Bo`ling  harfga  hurmatda”  kabi  she’rlari 
ham shu tariqa ma’rifiy-badiiy ahamiyatga ega. Zero, alifbo-she’rlar  endilikda 
harfiy san’atga asoslangan yangi she’riy shakllarga keng yo`l ocmoqda, desak 
yanglishmaymiz.  Bu  esa  o`z  navbatida,  harflarni  yozilishi,  shakli,  o`rni, 
jarangdorligi, xullas, barcha tasnif-u xususiyatlarini  o`rganishga da’vat etadi.  
Harflarga ana shunday  yuksak muhabbat  bilan  yondashgan shoiramning lotin 
alifbosini  ommalashtirish,    badiiy  talqin  etishdagi  xizmati  shu  ma’noda 
beqiyos. 
         K.Turdiyeva  bolalar  kinochiligi  sohasida  ham  ijod  qiladi.  U  multfilmlar, 
telefilmlar uchun yozgan qo`shiqlari bilan-da mashhur bo`lgan. Shoira "Irkitvoy va 
Kirketjon"  multfilmini  va  M.To`ychiyev  bilan  hamkorlikda  "Katta  oyi"  badiiy 
filmini  yaratishda  faol  ishtirok  etdi.  K.Turdiyevaning  bolalar  qo`shiqchiligi 
sohasida  ham  hissasi  bor.  Uning  she`rlariga  A.Nazarov,  M.Mahmudov, 

---

284 
 
Sh.Yormatov  kuy  bastalagan.  Shoiraning  "Toshkesarlar  mamlakatida"  dramatik 
ertagi  "Sog`lom avlod yili"ga bag`ishlangan tanlov sovrindori bo`lgan. 
       Shoiraning "Baxillik haqida rivoyat"i ham o`quvchilarga ma’naviy saboq bera 
oladi.  Unda  o`ziga  xos  motiv  va  detallar  uchraydi.  Rivoyat  xalq  ertaklariga 
o`xshash  an’anaviy zachinga ega: 
Juda qadim yillarda, 
Juda uzoq zamonda 
Kampir-u chol yasharkan 
Bilmam qaysi tomonda 
         Shu  kampir  va  cholning  juda  badfe’lligi,  xasis  va  baxilligi  tufayli 
qarindoshlar  oyog`i  ularnikidan  uzilgan,  hech  kim  kelmas,  hatto  kulgi  ovozi 
eshitilmas  ekan.  Ammo  ularning  yakka-yu  yolg`iz  bolasi  butunlay  o`zgacha, 
odamoxun,  suxandon,  o`zgalardan  yordamini  ayamaydigan  bo`lib  voyaga  yetadi. 
Asosan,  gadolarga,  yo`qsillarga  boru  budini  ulasharkan.  Chol  va  kampir  ana 
shundan xunob bo`lishib, bir qarorga keladilar: 
Gadoylarning barisin 
Jo`nataylik mozorga, 
Yo`qsa, saxiy bu o`g`lon 
Bor-budimiz yo`q qilar, 
Qaysi gado yo`liqsa 
Uning qornin to`q qilar. 
          Oqko`ngil  o`g`illari bu qora ishga yo`l qo`ymagach, uni tog` tomonga giyoh 
terishga  yuboradilar.  Xurjuniga    bir  kalla  qand  va  non  soladilar.  Baxil  chol-u 
kampir xamirga zahar qo`shib, non pishirishadi. So`ngra ko`chadan o`tgan nochor, 
bechoralarga  shu  nondan  ulashadi.  O`sha  ko`chadan  bir  oyoqli  devona  o`tib 
ketayotsa, chol  uni  ham  uyga  chorlab, xaltangga  sol  deya  nondan  xurjuniga  tiqib 
yuboradilar. Tog`ma-tog` yurib, tentiragan saxiy o`g`il uyini topolmay, ochlikdan 
sillasi quriydi. 
Shunday ajib bu dunyo, 
Tasodifga to`liqdir. 
Taqdir ekan, devona 
Yigitchaga yo`liqdi… 
         Yigitga rahmi kelgan devona o`sha nonni xaltasiga soladi. Yigit devonaning 
ishidan,  oyoqsiz  bir  bechora  sog`  kishiga  non  berganidan  xijolat  tortib,  hang-u 
mang bo`lib turganda u g`oyib bo`ladi. Yigit uning ketidan peshma-pesh yuguradi, 
gadoy  rizqini  qiydim  deb  qiynaladi.  Har  qancha  och  qolib,  joni  qiynalsa  ham, 
uning nonini yeyishga vijdoni yo`l qo`ymaydi. Devonani izlay deb chopgan yigit, 
o`z  qishlog`iga  kelib  qoladi.  Baxil  ota-onalar  o`g`illarini  qarshi  oladilar.  Ammo  
qattiq charchagan yigitchani uyqu etadi. Uning xurjunidagi nonni esa alal-oqibat: 
O`zim bergan non deya, 
Qora niyat, shum ayol, 
Eri bilan ikkisi 
Uni yerlar bemalol. 

---

285 
 
Shu tariqa, baxil ota-ona o`zi qazigan chohga ravona bo`ladi, saxiy qalbli bola va 
devona omon qoladi. 
       Rivoyat  tugallanmasi  ham  xalq  ertaklarini  eslatadi.  Ezgulik  va  saxiylikning 
qo`li baxillik va zulmdan ustun bo`ladi. K.Turdiyeva asar g`oyasida istiqlol davri 
adabiyotiga xos an`analarni singdira olgan. Yomonlik qilgan inson kim bo`lishidan 
qat’y  nazar  yaratuvchi  tomonidan  jazolanishi  muqarrar.  Saxiyni  Olloh  qo`llaydi. 
Devona  qiyofasidagi  darvesh  ham  ilohiy  hodisa.  Xalq  ertaklarida  asosan  o`gay 
onalarga  xos  bo`lgan  yovuzlik  timsoli  saxiy  yigitning  o`z  ota-onasi  obrazida 
kelishi  noan’anaviy  talqindir.  Ammo,  har  yomonda  bir  yaxshilik  hikmati  bor, 
degan  hadis  mazmuni  bor  asarda.  Shu  baxil  ota-onadan  saxiy  va  qobil  farzand 
dunyoga kelgan. 
        K.Turdiyevaning  "Dunyoni  saqlar  bolalar"  qo`shig`i  bolalar  ijrosi  uchun 
mo`ljallab yozilgan. Qo`shiq tantanavor ohangda kuylanishi bilan e’tiborni tortadi. 
Unda  naqarot  ham  berilgan.  Ma`lumki,  naqarot  qo`shiqning  har  bandidan  so`ng 
muntazam  ravishda  takrorlanib  turuvchi  qismi.  Qo`shiq  va  madhiyalarda  naqarot 
boshqa  qismlardan  musiqiy  vazn,  uslub  va  ijro  sur`ati  bilan  farqlanishi  mumkin. 
Xor  jamoalariga  mo`ljallab  yaratilgan  qo`shiqlarda  naqarot  qismi,  odatda,  yalpi 
xor tomonidan ijro etiladi . 
        Aytish mumkinki, bu qo`shiq ko`proq xor jamoasi ijrosiga mo`ljallangan va u 
madhiyaga  yaqinligi  bilan  boshqa  qo`shiqlardan  ajralib  turadi.  Aytaylik, 
qo`shiqning  1-band  tuzilishi  aniq  ritmni  saqlagan,  turoqlanishi  –  4+4=8, 
qofiyalanishi  -a-a-b-a;    a-b-d-b  tarzida.  2-band  ham  shunga  yaqin,  faqat 
turoqlanishi va qofiyalanishida o`ziga xoslik bor: 
 
Eshit, zamin, / eshit samo /       -a           4+4=8 
Bizning kuyni / etsin navo /      -a           4+4=8 
Mehr bilan / ulashsa qalb /       -b           3+4=7 
Boshimizga / qo`nar Humo     -a           4+4=8 
 
Humo qushim / samo qushim /   - a       4+4=8 
Qutlar gullar / favvoralar /         - b       4+4=8 
Yurtga shodlik / va obodlik /      - d       4+4=8 
Keltirar kimlar/} 
Bolalar /                                   - b        5+3 =8 
Bu sakkizlikning  3- va 8- misralari turoqlanishida o`zgarish bor.  3-misra 7 hijoli 
bo`lsa, 8-9-misralar qo`shilib 8 hijoni, ya’ni bo`g`inni keltirib chiqargan. So`ngra, 
oxirgi  to`rlikda  ichki  qofiyalanish  bor.  Bunday  qofiyalanish  deyarli  barcha  band 
misralarida  uchraydi  va  qo`shiqdagi  ichki  ohangdoshlikni  yuzaga  keltirgan. 
Ammo,  1-sakkizlikda  misra  oxiridagi  qofiyalar  ham  to`q  va  ritmli  -  muntazam 
takrorlanib  kelgan.  2-sakkizlikda  esa  ichki  qofiyalar  ritmik  ohanglarni  jilolab 
turibdi.  Naqarotda  esa  misralardagi  so`zlarning  har  biri  deyarli  qofiyadosh  va 
radiflardan tashkil topgan: 
            N a q a r o t 
Dunyoni / poklar bolalar, / 

---

286 
 
Ishonchni / oqlar bolalar, / 
Tinchlikni /yoqlar bolalar, / 
Quvonchni /xohlar bolalar, / 
Ishongan bog`lar / - bolalar,/ 
Suyangan tog`lar / - bolalar. / 
Kelajakning / iplariga / 
Umidni bog`lar/ bolalar./ 
         Rost,  boshlang`ich  sinf  o`quvchilari,  hali  qofiya,  radif,  hijo  singari  adabiy 
tushunchaga  ega  bo`lmaydi,  ammo  ularga  bo`g`in  va  tovushlar  haqida  keng 
ma’lumot  beriladi.  Binobarin,  bunday  matnlar  o`tilganda,  avvalo,  vatanparvarlik 
mohiyati  uqtirilgani  holda,  so`ngra,  uning  tantanavor  kuylanishini  ta’minlovchi 
unsurlar  orqali  o`quvchilarning yod olishi, ifodali aytishiga erishiladi.