O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining unli va undosh 
fonemalari. Bo’gin, urg’u. Fonetik jarayon.
 
Reja: 
1. Unli fonemalar haqida. 
2. Unli fonemalar tasnifi. 
3. Undosh fonemalar tasnifi. 
4. Undosh fonemalar tavsifi.
Vokalizm o`zbek adabiy tilining unlilari tizimidir. U 6 ta fonemani – i, e, a, u, o`, o 
tovushlarini o`z ichiga oladi. Fonemalar miqdori bilan harflar (grafemalar) miqdori 
o`rtasidagi bunday har xillik ularning boshqa-boshqa hodisalar ekanligidan dalolat beradi.
Unli fonemalar undoshlardan quyidagi belgilariga ko`ra farqlanadi: a) fizik-akustik 
jihatdan: unlilar ovozdan tarkib topadi, unda shovqin qatnashmaydi. Undosh tovush 
tarkibida esa shovqinning bo`lishi shart; b)anatomik-fiziologik jihatdan: unli tovushlar 
talaffuzida nutq a’zolari to`siq (fokus) hosil qilmaydi, bu hol o`pkadan kelayotgan havo 
oqimining og`iz bo`shlig`ida to`siqqa uchramay o`tishini ta’minlaydi. Undoshlar 
artikulyatsiyasida esa, albatta, to`siq (fokus) hosil qilinadi, havo oqimi shu to`siqdan portlab, 
sirg`alib yoki titrab o`tadi, bu jarayon undosh tovush uchun kerak bo`lgan shovqinni yuzaga 
keltiradi; c) lingvistik-funksional jihatdan: unlilar ham, undoshlar ham so`z va morfema 
tarkibida 
"qurilish 
materiali" 
sifatida 
(shakllantiruvchi 
funksiyada) 
qatnashadi; 
shakllantirilgan fonetik so`z yoki morfemalarning tovush qobig`ini bir-biridan farqlaydi, shu 
orqali ularning ma’nolarini tafovutlash imkonini yaratadi. Yana: unlilar bo`g`in hosil 
qiluvchi asosiy tovushdir, undosh fonemalar esa unli bilan birga qatnashadi, o`zicha bo`g`in 
hosil qilmaydi (sonantlar bundan mustasno, chunki ularda bo`g`in hosil qilish xususiyati 
bor)
1
. Shuning uchun bo`g`in tarkibidagi unli shu bo`ginning cho`qqisi ("vershina sloga") 
sanaladi. Bundan tashqari, unlining yolg`iz o`zi leksik yoki morfologik birlik statusiga 
ko`tarilishi mumkin: uchinchi shaxs, birlik ma’nosidagi "u" olmoshining, shuningdek, "a?" 
so`roq yuklamasining ifoda plani ---moddiy-material asosi bir unlidan iboratligi buning 
dalilidir. Undoshlarda esa bu xususiyat yo`q. 
O`zbek tilshunosligida unli fonemalar quyidagi uch belgi asosida tasnif qilinadi: 
1.Lablarning ishtirokiga ko`ra: a) lablashgan unlilar (u,o`,o). Bu unlilarni talaffuz 
qilishda lablar doira shaklida bir oz cho`ziladi; b) lablashmagan unlilar (i,e,a). Bu unlilarni 
talaffuz qilishda lablar doira shakliga kirmaydi va cho`zilmaydi. Tasnifning bu turi 
fonologik sistemadagi "lablanish-lablanmaslik oppozitsiyasi" talablaridan kelib chiqadi. 
2.Tilning vertikal harakatiga ko`ra: a) yuqori tor unlilar (i,u). Bu unlilarni talaffuz 
qilishda og`iz tor ochiladi, til bilan qattiq tanglay orasi ham tor bo`ladi; b) o`rta keng unlilar 
(e,o`). Bu unlilarni talaffuz qilishda og`iz o`rta darajada ochiladi, til bilan qattiq tanglay 
orasi ham o`rtacha kenglikda (yuqori ko`tarilish bilan quyi ko`tarilish orasida) bo`ladi; v) 
quyi keng unlilar (a,o). Bu unlilarni talaffuz qilishda og`iz keng ochiladi, til bilan qattiq 
tanglay orasi ham yuqoridagi ikki holatdan ancha keng bo`ladi. Tasnifning bu turi fonologik 
sistemadagi "tilning uch darajali ko`tarilishi" oppozitsiyasiga asoslanadi. 
3.Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko`ra: a) old qator unlilar (i,e,a). Bu unlilarni 
talaffuz qilishda tilning uchki qismi pastki tishlarga tiraladi (demak, oldinga cho`ziladi); 
b)orqa qator unlilar (u,o`,o). Bu unlilarni talaffuz qilishda tilning uchki qismi pastki tishlarga 
tiralmaydi (demak, bir oz orqaga tortilgan bo`ladi). 
Tasnifning birinchi va ikkinchi moddalaridagi belgilar (lablanish-lablanmaslik tilning 
yuqori, o`rta va quyi ko`tarilishiga asoslangan alomatlar) fonemalarning fonologik 
xususiyatlarini ifodalaydi. Uchinchi moddadagi belgi (yotiq harakatdagi alomatlar) esa 
o`zicha fonologik rol o`ynamaydi, chunki tovushlarning old qator yoki orqa qator bo`lishi